De informatie in dit artikel is grotendeels gebaseerd op een maatwerktraining (2021) voor adviseurs bij bibliotheken en provinciale steunfuncties, een samenwerking tussen LKCA en Rudy de Jager van De Jager beleidsadvies.

Recht op cultuur!
De rol van het Rijk, de provincie en de gemeente
Culturele kennismaking dicht bij huis
Cultuurbeleid verschilt per gemeente
Hoe ontwikkel je cultuurbeleid?
Wat is het sociaal domein?
Hoe is het sociaal domein bij gemeenten georganiseerd?
Wat betekent een nieuw perspectief op gezondheid voor het beleid?
Wat is de invloed van maatschappelijke trends op het beleid?
Hoe verbind je cultuurbeleid en het sociaal domein?
Hoe zet je een cultuurcoach in?

In de Grondwet is het recht op participatie vastgelegd. Iedereen moet zich kunnen ontplooien, maatschappelijk en cultureel, ook in de vrije tijd. Een toegankelijk aanbod van kunst en cultuur in onderwijs en vrije tijd voor iedere inwoner van Nederland is dan ook een belangrijke taak voor overheden.

Alle drie de overheidslagen in Nederland voeren cultuurbeleid. We hebben de verantwoordelijkheden in een overzicht gezet. Lees meer over de specifieke rolverdeling en wettelijke taakverdeling, ook voor cultuureducatie en – participatie.

De (georganiseerde) kennismaking met cultuur begint voor een kind veelal dicht bij huis. De gemeente voert de regie over de kennismaking met cultuur, in nauw samenspel met scholen, bibliotheken en cultuuraanbieders.

Gemeenten, maar ook provincies, spelen een belangrijke rol in de publieke financiering van cultuur. Er geldt voor hen geen wettelijke verplichting voor cultuureducatie en cultuurparticipatie, zoals de Wet op het specifiek cultuurbeleid. Zij maken eigen keuzes en afwegingen, waardoor de culturele infrastructuur per gemeente en provincie verschilt.

Voor bibliotheken is het net iets anders geregeld. De Bibliotheekwet stuurt aan op een netwerkverantwoordelijkheid, waarbij gemeenten en provincies samen met het rijk kijken naar spreiding. Deze wet stelt geen eisen aan de mate waarin of de wijze waarop een gemeente deze verantwoordelijkheid invult, maar omschrijft wel het doel van deze voorziening. De Bibliotheekwet stelt dat de kennismaking met kunst en cultuur via bibliotheken moet kunnen plaatsvinden.

Er zijn in Nederland op 1 januari 2022 345 gemeenten en in de kern doen ze allemaal hetzelfde, maar geen enkele gemeente is hetzelfde. Zo verschilt de politieke signatuur, de opbouw van de bevolking, de opgaven en de omvang (een stads- of plattelandsgemeente). Hoewel gemeenten het meeste subsidiegeld in kunst en cultuur stoppen, zijn er grote verschillen.
Hoe groter de gemeente hoe meer budget er doorgaans beschikbaar is voor kunst en cultuur. In totaal, maar ook omgerekend per inwoner. Grotere gemeenten hebben naast cultuurbeleid vaak ook apart beleid voor verschillende onderdelen, bijvoorbeeld beeldende kunstbeleid, filmbeleid en cultuureducatiebeleid. Veelzijdig cultuurbeleid houdt in dat er méér ambtelijke capaciteit, dus meer ambtenaren cultuur. Kleine gemeenten hebben weinig of helemaal geen cultuurbeleid, of enkel bibliotheekbeleid. Ook zien we daar dat cultuurparticipatie is opgenomen in het algehele welzijnsbeleid. Dat zie je terug in ambtelijke capaciteit; ambtenaren met een gecombineerde portefeuille zoals ‘welzijn, sport, cultuur, armoedebeleid’.

Stel dat jouw gemeente wel ambitie heeft als het gaat om cultuur, maar dat er nog geen ‘beleid’ is. Hoe pak je het dan aan? In naslagwerk De culturele stad van Cor Wijn staat hoe je als gemeente cultuurbeleid opstelt en waar je rekening mee moet houden. Andere hulpmiddelen zijn het Ringenmodel van de VNG en de tool ‘bouwen aan beleid’. Deze laatste gaat vooral in op beleid voor cultuur in onderwijs en vrije tijd inclusief raakvlakken met sociaal beleid.

In 2015 zijn veel taken op het gebied van zorg en welzijn die bij het rijk lagen overgenomen door gemeenten.

Deze decentralisatie sloot aan bij de door de koning aangekondigde transformatie van verzorgingsstaat naar participatiesamenleving en kwam onder andere voort uit de noodzaak om te bezuinigen, omdat de kosten van de verzorgingsstaat zwaar op de overheidsbegroting drukten. De doelen van de decentralisatie waren:

Door de decentralisatie werden gemeenten verantwoordelijk voor de uitvoering van de drie nieuwe wetten: Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo), Jeugdwet en Participatiewet. In de praktijk worden deze wetten samen ‘sociaal domein’ genoemd.

Er wordt ook wel gesproken over de ‘vierde decentralisatie’: de Wet op het passend onderwijs, die op 1 januari 2015 van kracht ging. Deze wet zorgt ervoor dat de zorgplicht voor kinderen niet meer bij ouders ligt, maar bij scholen. Als ouders een kind aanmelden bij een school, is het de plicht van de school om te zorgen voor passend onderwijs. Hetzij op deze school, hetzij op een andere school binnen het samenwerkingsverband waar deze school onderdeel van is.

Hiernaast kun je ook de Wet gemeentelijke Schuldhulpverlening (2012) en armoedebeleid rekenen tot het sociaal domein.

Lees meer over de wettelijke verantwoordelijkheden in het sociaal domein en de vijf ‘stelselwetten’.

In veel gemeenten regelen ‘wijk-/buurtteams’ de toegang tot de hulp en ondersteuning die niet vrij toegankelijk is.

Gemeenten gaan contracten aan met zorgaanbieders. Om verbintenissen aan te kunnen gaan met regionale partners werken ze samen met andere gemeenten. Bij gemeenten zijn zogenaamde ‘inkoopteams’ ontstaan die de overeenkomsten met partners in het sociaal domein sluiten en monitoren, in afstemming met de diverse beleidsambtenaren.

De budgetten van het sociaal domein vormen samen meer dan de helft van de gemeentebegroting. Deze portefeuille is dan ook zeer belangrijk binnen het college van burgemeester en wethouders.

In zorgbeleid gebruikt men al enige tijd de term ‘ontschotten’. Hoe ontschot je eerste- en tweedelijns zorg? Of preventie, zorg en welzijn? Ontschotten komt voort uit een ander perspectief op gezondheid.

Denk aan de visie Positieve Gezondheid, die bij steeds meer zorgverleners én overheden vertaald wordt in beleid. De grondlegger van deze visie stelt dat gezondheid niet de afwezigheid van ziekte of gebreken is, maar het vermogen om je aan te passen, je eigen regie te voeren en je eigen leven als betekenisvol te ervaren. Of je nu ziek bent of niet. De uitkomsten vertellen iets over de dimensies lichaam, gevoel en gedachten, zinvol leven, kwaliteit van leven, meedoen en dagelijks functioneren.

Cultuur(beoefening) kan een belangrijke bijdrage leveren aan Positieve Gezondheid. In opdracht van het ministerie van OCW (via ZonMw) voerde een consortium van Hogeschool Windesheim, Landelijk Kennisinstituut Cultuureducatie en Amateurkunst (LKCA) en Movisie een overzichtsstudie uit waarin de laatste stand van zaken over cultuur, kunst en langdurige zorg in wetenschap, praktijk en beleid in kaart is gebracht. Lees de bevindingen en conclusies van het rapport ‘Kunst en Positieve Gezondheid’.

We zien dat cultuurbeleid en beleid in het sociaal domein steeds meer naar elkaar toe bewegen en verbindingen met elkaar aangaan. Doordat gemeenten veel meer opgavegericht zijn gaan werken, zie je dat divers beleid elkaar sneller raakt.

Grote actuele opgaven en maatschappelijke trends waar gemeenten voor staan:

Lees meer over deze en andere trends en hoe ze van invloed zijn op beleid.

Kunst en cultuur vallen deels binnen het wettelijke kader en de verantwoordelijkheden van gemeenten. Gemeenten kunnen kunst en cultuur ook inzetten bij de uitvoering van gemeentelijke beleidsprogramma’s. Gemeenteraden kunnen hierop aansturen in beleidskaders en colleges kunnen kunst en cultuur meenemen in vastgesteld beleid.

Kunst en cultuur zijn onmisbare bouwstenen voor een stevige sociale basis. Het levert gemeenten veel voordelen op wanneer ze op de juiste manier ingezet worden. Er zijn vele uitwerkingen waarin cultuur een verbinding aangaat met het sociaal domein, in het bijzonder de Jeugdwet, Participatiewet en Wmo. Maar ook als het gaat om jongeren- en ouderenbeleid, zoals eenzaamheid en armoedebestrijding.

In onze whitepapers reiken we je onderbouwing, argumenten en inspiratie aan:

Ook de bibliotheek wordt steeds meer ingezet als middel om andere doelstellingen te bereiken. Zoals het bestrijden van laaggeletterdheid en het verbeteren van digitale vaardigheden. Voor deze taken en activiteiten zijn bij gemeenten ook budgetten beschikbaar. De geldstroom vanuit het sociaal domein neemt dus toe.

Gemeenten met sport- en cultuurbeleid werken vaak samen aan dezelfde doelstellingen of opgaven. Een nuttig beleidsinstrument dat gemeenten kunnen benutten is de Brede Regeling Combinatiefuncties (BRC). Buurtsport- en cultuurcoaches kunnen worden bekostigd uit deze regeling. Lees meer over het doel van deze regeling en hoe een gemeente een cultuurcoach in kan zetten.