Op sommige basisscholen zie je het nog steeds: gesloten creatieve opdrachten met het resultaat werkjes die erg op elkaar lijken. Denk maar eens aan de bijna identieke geknutselde paashazen en poppetjes van kastanje. Emiel Heijnen (lector Kunsteducatie AHK), Claartje van Tongeren (AHK) en Huub Braam (LKCA) onderzochten of dat anders kan. Samen met 24 scholen startten ze een onderzoeksproject om te verkennen hoe je meer actualiteit, creativiteit en kritisch denken in de kunstles brengt.

Het model van authentieke kunsteducatie bestaat uit drie overlappende cirkels: het onderwijs sluit aan op de cultuur van de leerlingen. De leertaken zijn geïnspireerd op voorbeelden uit de (actuele) professionele kunst en gaan in op sociaal-maatschappelijke thema’s. Pedagogisch gezien gaat authentieke kunsteducatie uit van complexe opdrachten (dus geen ‘Ikea-handleiding’), waarin leerlingen uitgedaagd worden om samenwerkend te leren.

In het onderzoeksproject gold dat samenwerkend leren ook voor de leerkrachten. Veel van hen waren nog niet bekend met authentieke kunsteducatie. Daarom kozen de drie onderzoekers voor de methode Lesson Study. In de Lesson Study doorliepen de leerkrachten – ondersteund door een procesbegeleider en experts – vier onderdelen van de cyclus:

De leerkrachten ontwierpen samen een lessenserie en voerden die uit terwijl de anderen observeerden. Indien nodig, stelden ze het ontwerp bij.

Met het model van authentieke kunsteducatie als uitgangspunt, ontwierpen de leerkrachten een lessenserie rondom ‘fake news’. De opdracht voor leerlingen luidde: breng fake news de wereld in. In de oriëntatiefase leerden leerlingen wat nepnieuws is en hoe kunstenaars soms bewust een hoax creëren om onze aandacht ergens op te vestigen. Daarvoor benutten leerkrachten bronnen uit de belevingswereld van leerlingen (zoals vloggers Djamila & Dylan), vanuit de actualiteit (de inhuldiging van Donald Trump) en vanuit de kunst (zoals Rayfish footware, een door kunstenaars bedacht nepbedrijf dat design sneakers verkoopt die gemaakt zijn van genetisch gemanipuleerde roggen-leer). Vervolgens verzamelden leerlingen in groepjes ideeën voor hun eigen nepnieuws.

Uit observaties van leerkrachten en learner reports van leerlingen bleek dat de soorten bronnen voor leerlingen een verschillende functie hebben: de herkenbare bronnen dicht bij de eigen belevingswereld vormen een goede opmaat tot het thema. Die vonden ze leuk en motiverend. De actuele en kunstbronnen waren minder aansprekend voor ze, maar zetten hen wel meer aan tot (kritisch) denken en het genereren van eigen ideeën.

Uit de Lesson Stuy bleek dat leerlingen het leuk vonden te brainstormen over hun eigen nepnieuws en toonden zich daar ook creatief in. Maar het vervolgens handen en voeten eraan geven, bleek nog best lastig. ‘Ook zijn hun ideeën nog niet altijd kritisch te noemen’, vertelt Van Tongeren. Aan de deelnemers van dit atelier de opdracht één van de ideeën van de leerlingen te kiezen. Hoe benader je het idee kritischer, geef je het geloofwaardiger vorm en breng je het beter onder de aandacht?

Neem het idee ‘honden gevonden op Pluto’, dat roept allerlei associaties op. Van Laika de eerste ruimtehond tot de ballonnen honden van Jeff Koons. Maar kom maar eens op een kritische invalshoek! ‘Het gaat om maatschappelijke bewustwording, waar je wil dat mensen over gaan nadenken door jouw nepnieuws’, licht Heijnen toe. Hoe komt die hond daar? Is het een nazaat van Laika? Of nee, er is een meteoriet met een hondenpoot gevonden! Wat zegt dat over leven op aarde en in de ruimte?

Ideeën bedenken, zo ervaren de deelnemers, is de easy part. Een realistische uitvoering vraagt meer. Het betekent ook dat authentieke kunsteducatie zich goed leent voor vakoverstijgend werken. Want behalve aan een artistiek verantwoorde uitvoering werken leerlingen ook aan mediawijsheid. ‘Kunstonderwijs gaat niet alleen over verf en een liedje zingen, maar ook over fotoshoppen en omgaan met TikTok’, stelt Heijnen. En dus over leren kritisch én creatief na te denken over de wereld om je heen.