Een balletschoen, de mens van Leonardo da Vinci, een gitaar, Earth, Wind & Fire. Het is een greep uit de veelsoortige antwoorden op de vraag waarmee Emiel Copini (onderzoeker en docent Master Kunsteducatie ArtEZ) en Astrid Rass (onderwijskundige kunst- en cultuuronderwijs en ook docent Master Kunsteducatie ArtEZ) het LKCAtelier starten.

Hoe kun je de jongere in jezelf vangen in een beeld of object? ‘Als ik ga tekenen, ben ik weer terug op mijn zolderkamer’, licht iemand toe. Een ander legt uit wat die losse muzieknoten op een velletje papier betekenen. ‘Deze soorten muziek vond ik mooi toen ik 6 was en toen ik 15 was. Sommige muziek vind ik nu niet meer mooi, sommige nog wel.’

Stilstaan bij de jongere in jezelf is een opmaat om je te verdiepen in de jongeren voor wie je cultuuronderwijs ontwikkelt. Centraal uitgangspunt daarbij is het cultureel (zelf)bewustzijn: het menselijk vermogen om uiting en betekenis te geven aan jezelf als individu of als onderdeel van een collectief. Volgens de theorie van Cultuur in de Spiegel gebeurt dit via vier vaardigheden (waarnemen, verbeelden, conceptualiseren en analyseren) en via verschillende media (bijvoorbeeld muziek, beeldende kunst of literatuur).

Astrid Rass (onderwijskundige kunst- en cultuuronderwijs en docent bij ArtEZ) demonstreert hoe je het cultureel bewustzijn van jongeren in kaart kunt brengen: wat beweegt hen en wat kennen en kunnen ze al? Geleid door vragen van Rass en Copini bij de vier vaardigheden vullen de deelnemers het palet in.

Bij waarnemen (Hoe ruiken jongeren? Waar houden ze van?) komen zweet en chips langs, maar ook woorden als ongegeneerd, direct, roekeloos en experimenteren. Verbeelden (Wat maken jongeren? In wat voor soort wereld gaan ze het liefst op?) leidt tot aanvullingen zoals vlogs, games, muziek, tiktokfilmpjes, selfies en vrienden. Het palet vult zich bij conceptualiseren (Hoe waarderen jongeren hun mening? Hoe uiten ze hun mening?) verder met onder meer muziek, sociale media, discussies en zorg om het milieu. En bij analyseren ten slotte (Hoe onderzoeken ze of iets waar is? Waar zijn ze nieuwsgierig naar?) noemen ze Google, aan ouders vragen, politiek, hoe anderen over hen denken, hoe zit de wereld in elkaar?

Bij elke vaardigheid zijn nog veel meer vragen te stellen, dan wordt het palet alleen maar rijker, licht Rass toe. ‘Deze oefening is leuk en nuttig om samen met collega’s te doen. En doe het vooral ook met jongeren zelf, dan wordt het beeld nog specifieker.’

De derde stap is om vanuit dit palet, dit cultureel bewustzijn van jongeren, cultuuronderwijs te ontwerpen dat daar bij aansluit. Voordat de deelnemers daarmee aan de slag gaan, vertelt Copini wat we weten over de culturele ontwikkeling van jongeren. Te beginnen met een nuancering: ‘Het cultureel bewustzijn ligt niet vast, maar wordt bepaald door context, tijd, plaats, omgeving, opvoeding.’ Als leraar en cultuureducator ben je medevormer van het cultureel bewustzijn. ‘Daarin hebben we dus een grote verantwoordelijkheid.’

Jongeren maken, net als alle mensen, deel uit van een samenleving of groep en laten hun identiteit mede daardoor bepalen. In de vroege adolescentie (10-14 jaar) worden jongeren zich daarvan bewust. Ze experimenteren met verschillende identiteiten en beproeven interesses, muziekstijlen, meningen en taalgebruik. In de midden-adolescentie (14-16 jaar) kunnen al die identiteiten gaan botsen en schuren: wie ben ik nou eigenlijk écht? In late adolescentie (vanaf 16 jaar) ontstaat veelal een meer analytisch bewustzijn. (‘als we er moeite voor doen, want dat gebeurt niet vanzelf.’) en ontdekken jongeren dat hun identiteit een mogelijkheid is, naast vele andere.

Analyse hoeft niet per se het (enige) eindpunt te zijn, stelt Copini. ‘Misschien hebben we de verbeelding wel veel harder nodig om jongeren de ruimte te geven nieuwe identiteiten te vormen. Door bestaande te heroverwegen, te veranderen of te combineren.’ 

De derde stap is om vanuit alle kennis over een specifieke groep jongeren cultuuronderwijs te ontwerpen. Daarbij kun je een schema gebruiken:

Vervolgens bepaal je bij elk van deze drie de inhoud en leerdoelen (waar gaat het over, wat moeten ze kunnen, wat moeten ze doen?), de samenhang (horizontaal / vakoverstijgend of verticaal / doorlopende leerlijn). Ten slotte bepaal je of je dat als school zelf ontwikkelt of in co-creatie met culturele partners.

In kleine groepjes brainstormen deelnemers alvast over enkele mogelijkheden. Een project in de brugklas (Wie ben ik en wie ben jij?) dat jongeren uitdaagt echt goed naar elkaar te kijken zonder de ander meteen in een hokje te duwen. Of een project voor 14- en 15-jarigen die helemaal geen zin in cultuur hebben. Daar vormt de (culturele) kloof tussen leerlingen en leraar het uitgangspunt: leerlingen nemen de leraar mee in hun digitale wereld en de leraar voegt daar kunst aan toe. Want wanneer is een foto nou kunst en waarom vind je iets wel of niet mooi op bijvoorbeeld Instagram?

Fascinerende theorie, vinden deelnemers. Soms lastig, maar vooral inspirerend. ‘Deze middag geeft ons houvast om ermee aan de slag te gaan.’