We onderzochten oorzaken van belemmeringen in het systeem en keken naar voorwaarden voor een inclusief en divers leerecosysteem. Belangrijk: we zien culturele ontwikkeling niet meer alleen als een lineair proces of de verantwoordelijkheid van één partij, maar als een dynamisch proces waarin alle betrokkenen – van leerlingen en kunstenaars tot beleidsmakers en scholen – elkaar beïnvloeden en versterken. Dit biedt een sterk fundament om belemmeringen aan te pakken en gezamenlijk te werken aan structurele oplossingen.

Met dit onderzoeksproject wilden we diverse actoren, zoals ondersteuners, kunstenaars, beleidsmakers en docenten, bewust maken van hun rol binnen het cultureel leerecosysteem. En de discussie op gang brengen en inspireren tot actie. We hebben gezien dat denken in culturele leerecosystemen niet alleen tot de verbeelding spreekt, maar ook een werkbaar concept is om in te zetten om toegankelijkheid en diversiteit van kunst en cultuur te bevorderen. Zowel op school als in de vrije tijd.

Alle publicaties samen zorgen voor een mix van resultaten die handvatten geven om het culturele leerecosysteem te versterken en partijen te laten samenwerken. Daarin willen we echter benadrukken dat ‘hét ideale leerecosysteem’ niet bestaat. Een cultureel leerecosysteem is als een organisme dat constant in beweging is en sterk kan verschillen van andere culturele leerecosystemen. Kijk wat jouw doelgroep, leerlingen of systeem nodig heeft. Daar hopen we je met dit onderzoek extra tools voor in handen te geven.

Het concept kan een centrale rol krijgen door bewust ruimte te maken voor samenwerking en wederkerigheid tussen actoren. Dit betekent dat cultuurprofessionals verder moeten kijken dan hun eigen rol en sector, en proactief verbindingen leggen.

Een belangrijke stap is het creëren van goed ingerichte tussenruimtes. Hier komen beleidsmakers, kunstenaars, docenten, wijkpartners en vooral de doelgroep – kinderen en jongeren – samen om gezamenlijk het aanbod te ontwikkelen en cultuurdeelname mogelijk te maken. Iedereen kan daarin een rol pakken. Scholen kunnen leerlingen betrekken, beleidsmakers kunnen ruimte voor experimenten inbouwen en culturele instellingen kunnen het sociaal domein betrekken om een bredere groep te bereiken (en vise versa). We concluderen ook dat we bruggenbouwers nodig hebben: sleutelfiguren die de tussenruimte mede vormgeven en zorgen dat verschillende stemmen worden gehoord. Met die resultaten gaan wij en andere partijen in de praktijk aan de slag:

Het beleidsprogramma Cultuureducatie met Kwaliteit (CmK) zette vanaf 2013 in op verduurzaming van de samenwerking tussen scholen en culturele instellingen. De sturingsfilosofie van CmK, met een regionale aanpak waarbij een beroep wordt gedaan op een groot aantal partijen, heeft in de afgelopen twaalf jaar geresulteerd in provinciale en lokale netwerken voor cultuureducatie. Spil in deze netwerken is telkens de ‘penvoerder’. In CmK 3 waren er 47 penvoerders. Deze penvoerders ontvangen de subsidies vanuit het programma CmK, waarmee ze producten en diensten ontwikkelen voor cultuureducatie in het onderwijs. Zij zijn de intermediaire partij die in de eigen regio in contact staat met scholen, culturele instellingen, kunstenaars en overheden.

Tabel 10: In hoeverre ben je het eens met de volgende stelling (meer antwoorden mogelijk)? (n=39) 

Dat het concept cultureel leerecosysteem een plek heeft verworven in de praktijk, blijkt uit een vragenlijstonderzoek onder deze penvoerders. Alle penvoerders die de vragenlijst hebben ingevuld herkennen het concept binnen hun eigen regionale praktijk en vinden dat ze een rol in het leerecosysteem te spelen hebben. De rol die ze hierin het meest voor zichzelf zien is verbinder, daarna volgt aanjager en nog vele andere rollen. Maar met wie verbinden ze dan? In de praktijk werken alle penvoerders samen met het professionele culturele en kunstenveld en natuurlijk het onderwijs. Ongeveer de helft van de respondenten werkt ook nog samen met organisaties in de sectoren amateurkunst, techniek, welzijn, overheid en natuur. Met de sectoren zorg, sport en levensbeschouwing wordt veel minder samengewerkt.

Van alle respondenten heeft 70% het idee dat de CMK-regeling het lokale culturele leerecosysteem ondersteunt. Dit neemt niet weg dat er nog uitdagingen zijn, waardoor het nog niet optimaal functioneert. Een kleine 40% van de penvoerders geeft aan dat er nog teveel schotten tussen de sectoren zijn, waardoor het lokale culturele leerecosysteem niet goed functioneert.

In het onderzoek ‘Versterken wat er al is’ geven we een aantal aanbevelingen om deze schotten weg te nemen. Ook geeft 40% van de penvoerders aan dat ze zelf te weinig uren en financiën hebben, om hun rol als verbinder en aanjager hierin goed te kunnen vervullen. Ruim de helft van de penvoerders zit ook in een netwerk (meestal door henzelf geïnitieerd) van verschillende organisaties die specifiek samenwerken aan een inclusief lokaal cultureel leerecosysteem.

Eén van de grootste resultaten van 12 jaar CmK is de bouw van provinciale en regionale netwerken in Nederland tussen verschillende partijen. In alle provincies zijn er nieuwe samenwerkingen tussen culturele instellingen, onderwijs, gemeenten en provincies op gang gekomen. Of bestaande netwerken zijn geïntensiveerd. Het regionale culturele leerecosysteem is daarmee veranderd en lijkt inclusiever en meer divers geworden. De penvoerders zijn hierin de verbinders en aanjagers, die deze opgave ook daadwerkelijk oppakken, maar de bestaande schotten tussen sectoren en te weinig uren en financiën maken deze opgave wel een stuk moeilijker.

Het concept leerecosystemen en de integrale benadering die daarbij komt kijken heeft een plek verworven in ons denken. Het stimuleert ons om te kijken naar cultuur als een levend systeem waarin verbinding, samenwerking en inclusiviteit centraal staan. En hoewel het onderzoeksproject is afgerond, blijft het concept in ontwikkeling en daarmee levend. Het einddoel? Een florerend, inclusief en divers leerecosysteem met culturele leermogelijkheden die passend zijn voor ieder persoon. Daarin is een goed functionerend leerecosysteem niet alleen een doel, maar ook een middel om cultuurdeelname toegankelijker te maken.

We gaan voor integrale samenwerkingen binnen het systeem en verbinden actoren met elkaar zodat ze elkaar versterken. Daarin pakken ook wij onze rol door middel van kennisdeling- en ontwikkeling. Zo creëren we een vitale gemeenschap en een bloeiende, inclusieve en diverse cultuursector. Het denken vanuit leerecosystemen helpt daarbij.

Met dank aan Melissa Bremmer van de AHK, lectoraat kunsteducatie.