Willem Jan de Gast (Nomade training & advies) was de afgelopen twee jaar procesbegeleider van de proeftuin Cultuurankermethodiek. Al langer waren er in Den Haag acht cultuurankers (vijf theaters, één museum en twee bibliotheken) die zich inspanden om meer mensen te laten deelnemen aan cultuur. Zeventien partijen wisselen inmiddels in een netwerk ervaringen en goede voorbeelden uit. Het was nadrukkelijk geen overheveling van de Haagse methode naar de ommelanden.

‘Er is niet één goede manier om cultuurparticipatie te vergroten’, benadrukt De Gast. ‘Was het maar zo gemakkelijk, dan hadden we dat recept allang toegepast. Het gaat minder om een methodiek en vooral om maatwerk.’ Wel zijn er wel enkele rode draden te ontwaren, elementen die helpen om cultuur dicht bij mensen te brengen.

Een daarvan is een opbouw in lagen. De eerste stap is om bewoners te interesseren voor bestaand aanbod. ‘Maar als je de opdracht meer cultuurparticipatie serieus neemt, kun je het daar niet bij laten’, vertelt De Gast. ‘Je moet ook de stap naar buiten zetten, buiten de eigen muren samen met bewoners iets doen. Zo verlaag je de drempel.’ Nog weer een stap verder is dat je de regie uit handen geeft aan de buurt, waarbij je als instelling de rol vervult van begeleider.

Het is nadrukkelijk niet zo dat elke volgende stap de vorige vervangt, juist een gelaagde aanpak is belangrijk; sommige mensen willen gewoon naar een voorstelling komen kijken. Het is dus en-en en niet of-of. ‘Benut als instelling programmering en productie als twee schuifmaten’, adviseert De Gast. ‘Bij elk project of plan bepaal je de positie van die schuiven: staan we zelf aan het roer of de bewoners?’

Daarnaast is er het beeld van de waardemolen. Die helpt je nadenken over waar je waarde wilt en kunt genereren. Op individueel, groeps- of maatschappelijk niveau. Dat laatste klinkt mooi en gemeenten willen dat graag. Maar het is lastig te realiseren, laat staan aan te tonen. ‘Gebruik de waardemolen daarom in je overleg met gemeentes’, aldus De Gast.

‘En maak duidelijk dat je geen welzijnsorganisatie bent, want dat het fundament van de molen is de artistieke waarde. ‘Ook al heb je sociale doelen zoals meer cohesie en respect, je moet altijd zorgen voor een artistieke invalshoek. Door professionals een rol te geven in het maakproces, of door bewoners hun artistieke talenten te laten ontdekken bijvoorbeeld.’

In de Haagse arbeiderswijk Laak probeert het Laaktheater al enige jaren bewoners aan zich te binden. ‘Het zijn mensen die je normaal gesproken nooit in het theater tegenkomt. Dus het werkt niet als je alleen maar zegt met ze aan de slag te willen’, heeft directeur Ricky Middendorp ervaren. Ze begon met het tegen een lage huur openstellen van theaterzalen voor buurtinitiatieven. Vanuit deze contacten ging het theater bewoners steeds meer betrekken bij de programmering.

Corinne van der Walt is zo’n bewoner. Ze bedenkt de programmering rondom Vrouwendag. ‘Mijn missie is om van bonding naar bridging te gaan en mensen uit verschillende culturen te verbinden. Voor 2020 bedacht ze de Golden Girls of – op z’n Haags – ‘Gahwe Vrahwe’, gevormd door zes sleutelfiguren uit de wijk. Deze vrouwen, uit verschillende culturen, staan centraal met hun verhaal in een magazine. Vanwege corona gingen de optredens in de avonden helaas niet door.

De les van Middendorp en Van der Walt: werk stapje voor stapje. Geef mensen hun eigen plek in het theater, maar schep wel mogelijkheden om bij elkaar te buurten. Bijvoorbeeld door in hetzelfde gebouw diverse activiteiten te (laten) organiseren.

Ook Theater Dakota wil bewoners laten meedoen, meedenken en meemaken. Daarom organiseren ze vier keer per jaar een gratis festival voor amateurkunstenaars uit de wijk en professionals uit het land. Het theater benut dit om met mensen in contact te komen en samen verder na te denken over wat ze voor de wijk kunnen maken (de eerste laag). Vervolgens krijgen buurtbewoners met ideeën de ruimte die uit te werken (tweede laag) waarvan er dan nog enkele echt betrokken raken bij de programmering (derde laag).

‘Daarbij moet je je gekleurde bril afzetten’, vertelt Maarten Bakker. ‘Je moet anders leren kijken naar programmering. Een voorstelling van twee uur is niet beter dan optredens gedurende vijf uur waarbij het publiek erdoorheen mag praten en eten.’ Hij is anders gaan kijken naar de verhouding tussen vraaggericht werken en artistieke kwaliteit. Eerder dacht hij dat je soms ook iets moet programmeren waar niemand om heeft gevraagd om ze iets te tonen wat ze nog niet kennen. ‘De vraag is alleen: wanneer is het niet verrassen meer, maar iets waar niemand belangstelling voor heeft.’

De community-artprojecten van Nieuwe Regentes (DNR) in het Haagse stadsdeel Segbroek zijn mooie voorbeelden van hoe je ook binnen buurtprojecten de artistieke kwaliteit hoog kunt houden. Laudie Vrancken noemt Zand en Veen (verhalen van buurtbewoners) en InSpiRituals (het zoeken naar verbinding tussen diverse gebedshuizen) als voorbeelden. Drie professionals werken samen met buurtbewoners aan een theatervoorstelling. Mensen doen auditie, een vak- en publieksjury bepaalt wie er uiteindelijk op het podium komt te staan. ‘Maar we zorgen wel dat we mensen die afvallen vasthouden en iets anders aanbieden.’

Juist door vast te houden aan artistieke kwaliteit is de impact groot. Spelers stijgen boven zichzelf uit en verwerven zelfvertrouwen, het publiek is onder de indruk en her- en erkent de thematiek. En de makers ten slotte leren op een andere manier kijken naar de (mensen in de) buurt.

Delft greep de proeftuin aan om ook buiten het centrum cultuur dicht bij mensen te brengen. Twee ‘aandachtswijken’ kregen een tijdelijk Cultuurhuis, in een voormalig bejaardenhuis en een voetbalkantine. Programmeurs trekken de wijk in en vragen bewoners ‘wat vind je leuk en wat zijn je dromen?’. Dat resulteert vervolgens in een programma op maat, zoals een modeshow, samen breien en een open podium.

Sparring partner voor projectleider Nathalie van der Hak was Theater de Vaillant. Dat bleek ook voor het theater leerzaam, vertelt directeur Harrie van de Louw: ‘Wij zijn vooral bezig om de zaal vol te krijgen, in Delft nemen ze de ruimte de buurt in te trekken. Dat is pas echte vraagsturing, horen wat er van onderop komt en daarop inspelen.’

Alle ervaringen, succesfactoren en werkzame elementen van het proeftuinproject zijn gebundeld in de publicatie Cultuur Dichtbij. Wethouders Cultuur Johanna Besteman (Rijswijk) en Bas Vollebregt (Delft) hebben het eerste exemplaar ontvangen. Beiden prijzen ze het project en de kracht van regionale samenwerking voor bredere cultuurparticipatie. Willem Jan de Gast beaamt dat: ‘Dit is de start van iets nog veel mooiers. We hebben laten zien hoe belangrijk cultuur is om samenwerking tussen diverse partijen in de wijk aan te zwengelen.’

Presentatie Jan Willem de Gast
Presentatie Laudy Francken

Maarten Bakker, directeur Theater Dakota > maarten@theaterdakota.nl
Willem-Jan de Gast, auteur en procesbegeleider > willem@nomadetrainingenadvies.nl
Nathalie Van der Hak, directeur Delfts Peil > nvdhak@delftspeil.nl
Ricky Middendorp, directeur Laaktheater > directie@laaktheater.nl   
Annemarie Quispel, projectleider en eindredacteur gemeente Den Haag > annemarie.quispel@denhaag.nl
Laudie Vrancken, directeur De Nieuwe Regentes > laudie.vrancken@denieuweregentes.nl