Die actualiteit was voor ons reden om samen met Keimpe de Heer van Stichting Infutura drie kennisateliers over creatief makersonderwijs in te richten. Hierin keken we vanuit verschillende perspectieven naar kunst en technologie. De belangrijkste inzichten, conclusies en kansen hebben we voor je samengevat.

Want wat zijn de mogelijke toekomstscenario’s voor creatief-technisch maakgericht onderwijs? Welke rol ligt hier voor het onderwijs en wordt deze rol voldoende opgepakt en ingevuld? Hoe voorziet ons huidige onderwijssysteem in de doorlopende professionele ontwikkeling van creatief makerschap en van docenten? Welke knelpunten zien we en welke kansen voor nieuwe creatieve makers kunnen we creëren?

Vanuit verschillende perspectieven kwamen deze vragen aan bod in de kennisateliers. Onder leiding van moderator Keimpe de Heer (Stichting Infutura) reflecteerden een mediakunstenaar, onderwijsontwerper, digital designer en techno-activist op de thema’s kansen(on)gelijkheid, ethiek en het huidige onderwijssysteem. Kort samengevat: innovatie is hét sleutelwoord. Het onderwijs moet toekomstbestendiger worden ingericht, van kleuterklas tot mbo en daarna.

Lees en bekijk ook
De biografieën van de sprekers
Alle gedeelde links en literatuurtips

Door corona is de toekomst van leren nog urgenter en actueler dan het al was. Online leren versterkt de kansenongelijkheid want niet alle kinderen hebben dezelfde middelen tot hun beschikking. Het onderwijs vraagt om een verdieping op ontwerpmethoden en technieken waarbij de toekomst centraal staat. Uitgangspunt in de kennisateliers is de driehoek die het onderwijs vormt met technologie en kansengelijkheid.

Jurriaan Rexwinkel geeft alle onderbouwklassen op X11 media en vormgeving, een school voor vmbo en havo, het vak Innovatie & Prototyping. ‘Belangrijk vraagstuk is hoe je de leerlingen voorbereid op een wereld die constant in beweging is. Als je niet weet wat de toekomst brengt, wat betekent dat dan voor het lesgeven? Wat ik doe, is ze leren om technische problemen op te lossen door op creatieve wijze om te gaan met technologie.’

‘Ook met online onderwijs stimuleer ik de leerlingen om zelf een oplossing te bedenken voor hun leervraag. De probleemstellingen zijn door corona wel anders, maar de essentie blijft hetzelfde. De leerling maakt zelf een plan en moet ook zelf nadenken over de haalbaarheid ervan. Daarmee geef je hen eigenaarschap en een stukje verantwoordelijkheid. Mijn rol als docent is niet alleen coachend maar ook begeleidend.’

‘De kunst van onderwijs maken is misschien wel ook loslaten. Je moet leerlingen niet uitleggen wat bepaalde knopjes betekenen, maar ze dat zelf laten ontdekken en vast laten lopen. Leren doe je door te doen, dat leidt steeds tot een nieuw doel. En zo ontdekken ze stukje bij beetje dat ze hun eigen toekomst kunnen maken en er eigenaar van kunnen worden. Natuurlijk moet een leerling het examen halen maar wat ze geleerd hebben, is meer dan een goed cijfer.’

Als mediakunstenaar en ontwerper laat Casper de Jong graag zien dat techniek ontzettend tof kan zijn. ‘Er zijn meerdere haakjes om met techniek tot een gesprek te komen. Die interactie is waardevoller dan het eindproduct. Ook in tijden van corona, wat op persoonlijk vlak niet fijn is maar voor de wereld van een kunstenaar wel. Er zijn nieuwe spelregels in een nieuwe speeltuin, dat geeft veel inspiratie en mogelijkheden.’

‘Zo ontwierp ik een social distancing wearable, een apparaat dat ging piepen en water spuiten als je te dichtbij kwam. Uiteindelijk heeft dat ontwerp geleid tot een workshop voor kinderen waarin ze leerden een microbit te maken. Niet omdat ik wilde dat ze dat leerden, maar wel om ze bewust te maken van het fenomeen robotica en wat dat kan toevoegen aan deze wereld. Wat ik belangrijk vind, is ze de grammatica van techniek bijbrengen en niet zo zeer de techniek op zichzelf.’

‘Leren vanuit fascinatie is in mijn optiek belangrijk in het onderwijs. En het is aan docenten om daar op in te spelen door vragen te stellen. We moeten de angst om zich dom te voelen weghalen bij die kinderen, zij mogen óók falen. Het mag geen probleem zijn als ze een zelfbedacht idee tot uitvoering brengen en het blijkt niet te werken. Juist dan is de uitdaging om niet te beoordelen in termen als goed of fout maar om door te gaan en te onderzoeken hoe het wel werkbaar kan worden.’

In het onderwijs is nog te weinig aandacht voor techniek, wat deels komt door onwetendheid en onzekerheid bij de docenten. Toch is de relatie tussen mens en technologie in een stroomversnelling geraakt, maar er is nog weinig ruimte voor kritische bezinning. Mensen zijn slaafs geworden aan de (manipulatie van) technologie. Het is en blijft echter belangrijk om technologie te doorgronden en er ook vanuit een ethisch perspectief naar te kijken.

Mediakunstenaar Roos Groothuizen heeft zich verdiept in digitale mensenrechten, digitale technologie en wat er op ethisch vlak mee gebeurt. ‘Ik noem het ook wel de spirituele kant van technologie. De onzichtbare technologie heeft een magisch narratief, en ik probeer die tastbaar te maken. Wat gaat er schuil achter een algoritme, hoe kun je erover praten, hoe voelt en welke maatschappelijke consequenties gaan erachter schuil?’

‘Ik werk mee aan een onderzoek van het Rathenau Instituut naar de maatschappelijke consequenties die digitale technologie voor ons heeft. Bijvoorbeeld in de vorm van augmented reality, wat je onder meer ziet bij Pokémon Go en de filters op Instagram. Mijn taak als kunstenaar is om de fricties tastbaar te maken, er vertaling aan te geven. Dan plaats je het in een andere context en kan je er ook een ander licht over laten schijnen.’

‘In het onderwijs speelt dit natuurlijk ook met de online lessen. Mag je leerlingen verplichten om de camera aan te zetten wanneer je in Teams of ZOOM bezig bent? Hoe zit dat dan met de privacy? Door juist ook met de leerlingen hierover in gesprek te gaan, creëer je een collectieve bewustwording. Het is een simpel voorbeeld van iets wat dicht bij ons allemaal staat, maar waar voor iedereen de grens ergens anders kan liggen.’

‘Kijk ook eens naar online spellen om vakken als rekenen en taal te oefenen, die zijn heel erg goed gemaakt. Kinderen vinden het leuk vanwege het beloningsmechanisme en verbeteren inderdaad hun reken- en taalniveau. Maar ze worden ook al op jonge leeftijd geconditioneerd om afhankelijk te zijn van een beeldscherm. In mijn optiek is het contra-productief want met al die spelregels breng je stress in het leren. Op lange termijn geeft dat meer schade dan voordeel.’

In een wereld waarin kunst en techniek steeds meer een cruciale rol spelen, is het des te belangrijker om de specifieke wensen en onderwijsbehoeften van creatieve makers in kaart te brengen. Het huidige onderwijssysteem biedt te weinig doorlopende ontwikkelmogelijkheden voor creatief makerschap. De aansluiting tussen mbo en hbo stagneert, studenten haken massaal af. Wat is er nu nodig voor het opleiden van die creatieve makers?

Marieke Gervers is pionier in een leven lang leren voor vakmensen. ‘Op het mbo loopt veel talent rond, maar die komen niet vanzelfsprekend in de creatieve sector terecht. De helft van de afgestudeerde mbo’ers stroomt door naar hbo, maar daar haakt nog eens de helft af. Als je dan kijkt naar beide onderwijsprogramma’s en hoe die elkaar kunnen versterken, dan raak je verzeilt in politieke en bureaucratische gebieden.’

‘Als je zo rond je 20^e met je mbo-diploma op zak richting arbeidsmarkt gaat, dan moet je een goed ondernemer zijn en je sociale vaardigheden op orde hebben. Je moet je werk vooral zelf genereren en op zo’n jonge leeftijd heb je die vaardigheden vaak nog niet goed ontwikkeld. Dat betekent veel uren maken voor weinig waardering. Het is echt moeilijk om je carrière goed op te bouwen. Studenten worden te weinig klaargestoomd om zich staande te houden op de arbeidsmarkt.’

‘Er is een mismatch tussen het onderwijs en de arbeidsmarkt. Maar ook tussen mbo en hbo. Studenten uit het mbo moet je uitdagen het denkniveau aan te zetten, zij zitten al in de beroepshouding. Hun praktische ervaring moet je inzetten om dat hogere denkniveau te bereiken. Voor havisten werkt het andersom, die zijn in hun denkkader gevormd en moeten juist naar die beroepshouding. Het huidige hbo biedt nu geen passende doorontwikkeling voor mbo’ers.’

‘Vanuit Stichting Square zijn wij een verbindende rol tussen onderwijs, bedrijfsleven en de politiek. We bieden programma’s aan voor makers die we koppelen aan het werkveld. Veilig voor beide partijen want er zit een professioneel orgaan tussen. Maar we geven ook workshops in professionele vaardigheden aan afgestudeerde mbo’ers die zich verder willen ontwikkelen. Wat we merken is dat iedereen wel vooruit wil, maar dat ze vast zitten in hun eigen modderstroom.’

Als interaction designer, hardware én cross media specialist is Kosmo Broom bij FAIR2Media dagelijks bezig met het maken van interactieve installaties en creaties. ‘Creativiteit is voor mij durven falen. Want als je iets nieuws maakt, weet je nooit of het goed gaat. Afwijken van de gebaande paden dus, anders ben je sowieso niet creatief. Maar wat heeft een werkgever eigenlijk nodig van iemand die creatief is?’

‘Het onderwijs biedt richtlijnen waar je vrij mee om moet durven gaan. Een studie is leuk maar aan het einde weet je vooral hoe je moet leren of hoe je iets moet maken. Je hebt dat in al die jaren nooit kunnen samenbrengen. En dat maakt het moeilijk er een eigen bedrijf mee te starten. Bedrijfsvoering, BTW-aangiften en al dat soort dingen komen niet terug in de creatieve opleidingen. Terwijl je die kennis juist heel hard nodig hebt als zelfstandige creatieveling.’

Er is dus een emancipatieslag nodig, onderschrijft ook Marieke. ‘We moeten die mbo-studenten vertrouwen geven dat ze zich wel degelijk kunnen ontwikkelen. Dat wat ze kunnen, mogen ze inzetten om te leren wat ze nog niet kunnen. Het onderwijssysteem kent veel verschillende mensen, bloedgroepen en achtergronden. Het vermengen ervan wordt onvoldoende gefaciliteerd waardoor een mbo’er niet de positie krijgt die het verdient.’

Het onderwijs is voor creatieve makers vaak niet toereikend om een carrière te starten. Hoe kunnen we om het reguliere onderwijssysteem van een fictieve leersituatie heen bewegen naar wat creatieve makers echt nodig hebben? In Winschoten hebben vmbo-leerlingen mensen in een verzorgingshuis geholpen, een realistisch leeromgeving dus. En op het Media College in Amsterdam zetten ze studenten in voor het oplossen van maatschappelijke vraagstukken bij bedrijven.

Deze manier van lesgeven vraagt om een innovatieslag van docenten. Meer bewegen naar ontwerpend leren, coachen en een minder sturende rol zijn essentieel om echt kansen voor creatief makersonderwijs te creëren. Het systeem zit tamelijk vast aan regels en tradities. Maar tegelijkertijd is er veel mogelijk als je met je team de randen opzoekt van wat wèl kan. En vooral ook kennis en ervaringen met elkaar blijven uitwisselen, zoals in deze reeks kennisateliers.