Eerst aan het woord is filosoof Onno Zijlstra, hij neemt je mee in het filosofisch gedachtegoed van Immanuel Kant. Aansluitend geven Fianne Konings en Nadieh Tigchelaar praktische tips over hoe je zelf de waarde van kunst versterkt.

Filosoof en schrijver van het boek Verbeelding: over waarneming en kunst Onno Zijlstra relativeert deze vraag. ‘Want dient kunst ergens goed voor te zijn? ‘Nee’, zegt hij. ‘Kunst heeft een waarde op zichzelf.’ Toch neemt hij ons mee in het filosofisch gedachtegoed van Immanuel Kant en laat hij zien hoe Kant naar de waarde verbeelding en kunst kijkt. Volgens Kant bestaat er überhaupt geen waarneming zonder verbeelding.

Onno Zijlstra: ‘Een empirist zou zeggen dat alle kennis te vergaren is door gewoon te kijken. Immanuel Kant zegt dat je je zintuigen wel nodig hebt, maar dat aanschouwingen zonder begrip leeg zijn. Hoe je komt van zintuigelijkheid tot een ervaring, een beeld, heeft te maken met verbeeldingskracht. Tussen zintuigelijke waarneming en denken vindt een synthese plaatst. Die synthese is de werking van de verbeeldingskracht en zorgt voor ervaring en kennis.’

‘In de alledaagse waarneming is sprake van praktische belangen. Als je de weg naar het station zoekt, dan kijk je om je heen met een bepaald doel. Daarin speelt verbeelding al een rol. Maar de verbeelding wordt vrij, kan veel meer haar eigen gang gaan, in de kunst. Die vrije verbeelding creëert schoonheid én betekenis. Schoonheid zit in de ervaring dat iets klopt, precies goed is. Kant spreekt dan van doelmatigheid zonder doel. Betekenis is niet dat wat je ziet, maar dat wat je ergens in ziet. Het kunstwerk is een symbool, de drager van een gelaagdheid van betekenissen. Het dwingt niet een bepaalde gedachte af maar laat ons vrij associëren. Kant spreekt dan van een belangeloze belangstelling.’

Vrije verbeelding is volgens Immanuel Kant van levensbelang, vertelt Onno. ‘Met verbeeldingskracht geven we de werkelijkheid vorm, vergroten we onze wereld met betekenis, verlevendigen we ons bestaan met een gevoel van vrijheid en geven we onszelf uitzicht en hoop.’ In het kader van het belang van kunst voor de mensheid verwijst Onno Zijlstra naar Yuval Noah Harari, die de verbeelding opvoert als het vermogen waarmee de mens zich als diersoort van andere diersoorten onderscheidt. ‘Een vermogen dat we in de toekomst nog hard nodig zullen hebben om te overleven.’

Met kunsteducatie kun je de waarneming en verbeelding stimuleren en ontwikkelen. Fianne Konings schreef het proefschrift Zitten we op één lijn? Een studie naar de bijdrage van culturele instellingen aan doorlopende leerlijnen cultuuronderwijs in de basisschool. Konings benadrukt dat waarnemen en verbeelden cognitieve vaardigheden zijn. Ze laat zien hoe je met een cognitief theoretisch kader je educatiemateriaal analyseert en aanpast om zo deze vaardigheden gericht te ontwikkelen.

Nadieh Tigchelaar deed onderzoek naar het nabespreken van theater met kinderen bij voorstellingen van theater Sonnevanck en schreef daar de publicatie Er liepen mieren in mijn buik over. Ze bespreekt het instrument dat zij ontwikkelde om, na het zien van een voorstelling, een open gesprek met diepte te creëren.  

Door je educatiemateriaal te analyseren met behulp van de theorie Cultuur in de Spiegel van Barend van Heusden, krijg je ook inzicht in wat je van je materiaal verwacht. Ook doe je zo op een gestructureerde manier nieuwe ideeën op voor het aanpassen of vernieuwen van je materiaal. Drie elementen uit het theoretisch kader waarop je je materiaal analyseert:

Welk onderwerp bespreek je, welke vaardigheden stimuleer je en welke mediale vorm gebruik je? Wil je je materiaal naar aanleiding van je analyse vernieuwen? Dan kun je aan deze drie ‘knoppen’ draaien. Wat ontstaat er als je een andere vaardigheid vooraan zet? Of als je de mediale vorm verandert?

De educatoren die bij deze bijeenkomst waren, vonden het prettig met elkaar uit te wisselen over hun materiaal. In de waan van de dag komen ze hier vaak weinig aan toe. Wat opviel is dat in educatief materiaal het onderwerp waarin in de theatervoorstelling of tentoonstelling betekenis aan wordt gegeven in het educatief materiaal naar de achtergrond verdwijnt.

Waarom is het nuttig om receptieve kunst na te bespreken? En zorg je ervoor dat het gesprek dieper gaat? Het nabespreken van een voorstelling is een manier om de ervaring te stimuleren en intensiveren. Nabespreken versterkt de vorming van een eigen mening, laat zien dat niet iedereen hetzelfde ervaart en is een manier om te oefenen in het beschrijven van iets in plaats van te (ver)oordelen.

Met een gesprekstool zorg je ervoor dat je met je nabespreking de diepte in gaat. Nadieh Tigchelaar ontwikkelde een gesprekstool voor het nabespreken van theatervoorstellingen op basis van de methode van Barrett en de Socratische methode. Ook voegde ze vragen over emotie, herkenning en verbinding toe. De kern van de tool bestaat uit vijf vragen:  

De gesprekstool is een manier om zo methodisch mogelijk een open gesprek te voeren en bevat een handleiding voor doorvragen. Docenten weten met de tool precies wat ze kunnen doen en vanuit de leerlingen komen er oneindig veel antwoorden. 

Als je educatiemateriaal ontwikkelt, zorgt de praktijk altijd voor uitdagingen. Zoals bijvoorbeeld het bepalen van de insteek van je educatiemateriaal als het zwaartepunt van een voorstelling nog kan veranderen? Tips om hiermee om te gaan: