Dit is een artikel uit de Cultuurkrant, editie 29, maart 2024.

Janita Tabak is als wethouder cultuur verantwoordelijk voor een plattelandsgemeente met zo’n 55 duizend inwoners, verspreid over 51 kernen in een uitgestrekt gebied. Dat levert uitdagingen op, ziet ze ook bij andere gemeenten. ‘Meer en meer dorpen raken hun centrum voor cultuureducatie kwijt. Na alle bezuinigingsrondes hebben ze het geld er niet meer voor.’

Bij gemeenten leeft de hoop dat in zulke kernen kunstdocenten zelfstandig aan huis blijven lesgeven. Daar kleven echter grote nadelen aan, ziet Tabak. ‘De docenten werken vaak voor een veel te laag tarief, waardoor ze in de financiële problemen komen. Bovendien worden zij niet vervangen bij pensionering of ziekte.’

‘Ook ontbreekt een overkoepelend beeld van de wijken waar extra inzet nodig is en komen kinderen met talent minder goed in beeld.’ 

Overheden en ook burgers richten hun aandacht vaak op topkunst, maar talent kan alleen tot bloei komen door laagdrempelige voorzieningen op lokaal niveau, benadrukt Tabak. ‘Zulk talent ontstaat bij verenigingen en in centra voor cultuureducatie.’ 

In De Fryske Marren proberen ze het tij te keren met talentprogramma’s. Deze jongeren stromen door naar toneelopleidingen en conservatoria. De hoop is dat zij later terugkeren naar hun geboorteplaats om daar les te geven in dat wat zij geleerd hebben, en zo nieuw talent aan te boren. 

Om de situatie te verbeteren, moet ook bij beleidsmakers goed tussen de oren komen dat cultuur geen vrijblijvende hobby is. ‘Wanneer je niet investeert, groeit de druk op het sociaal domein,’ is Tabaks overtuiging.

‘Waarom zou je alles proberen op te lossen met therapie als je ook kunstlessen kunt verzorgen om mensen blijer te maken? Ook kunstdocenten kunnen dat verhaal nog beter vertellen. Voor hen is het zo vanzelfsprekend hoeveel geluk ze toevoegen aan het leven van hun cursisten.’

Een soortgelijk ecosysteem bestond ook voor cultuureducatie, maar dat is de afgelopen jaren sterk onder druk komen te staan. ‘Denk aan de wegbezuiniging van muzieklessen en kleine oefenzaaltjes. En de voorzieningen die er nog zijn, worden voor steeds meer mensen onbetaalbaar.’

Met name kleine dorpen hebben het zwaar te verduren. ‘Als vader van twee jonge kinderen ga ik zelf ook geen 25 kilometer rijden voor een toneelles – en dan ben ik een grote cultuurliefhebber. Met veel maatregelen trekken we juist mensen naar cultuur die er al geïnteresseerd in zijn.’

Hoe kan het anders? ‘Duw kinderen dus niet direct een blokfluit in de hand, maar onderzoek samen met hen of ze aan de slag willen met een saxofoon, ballet of spoken word.’

De recente verkiezingsuitslag roept zwarte scenario’s op van ingetrokken cultuursubsidies. Toch ziet Kwint ook alternatieven. ‘De winnende partijen vinden een sterke regionale identiteit heel belangrijk. Daar hoort cultuur ook bij. Dat verhaal moet de cultuursector de komende tijd goed weten over te brengen. In de cultuursector gaan relatief kleine bedragen om, terwijl je er zoveel mee kunt bereiken.’

Lode Vermeersch doet al sinds 2011 onderzoek naar de spreiding van voorzieningen voor kunst- en cultuureducatie in België. Daar ziet de situatie er net iets anders uit dan in Nederland: omdat kunsteducatie daar sterk gesubsidieerd wordt, liggen de prijzen lager. Nederlanders die dichtbij de grens wonen, maken daardoor geregeld de oversteek naar Vlaanderen. 

De kosten-batenanalyse die maakt dat burgers besluiten zich wel of niet in te schrijven voor een cursus is in beide landen echter hetzelfde, aldus Vermeersch. ‘Iedere potentiële deelnemer vraagt zich af: zijn de kosten die ik moet maken in verhouding met wat het me oplevert? Dat gaat niet alleen over hoeveel euro een bus- of treinkaartje kost, maar ook over de hoeveelheid tijd en energie die de reis kost. Het verband dat we zien is doorgaans simpel: hoe groter de afstand, hoe hoger de kosten, en hoe hoger de kosten, hoe lager de participatiekans.’

Dat klinkt alsof iedere mogelijke cultuurdeelnemer een rationele afweging maakt, maar uiteraard spelen ook emotionele factoren mee. ‘Mijn vrouw nam laatst deel aan een cursus schoenontwerpen in Brussel. Een andere deelneemster moest honderd kilometer reizen om daar aanwezig te kunnen zijn. Blijkbaar haalde zij veel voldoening uit die lessen.’

Soms worden overheidsmaatregelen genomen in een poging de afstand tot cultuur te verkleinen. Die hebben alleen niet altijd het beoogde effect, ziet Vermeersch. ‘Mensen met lagere inkomens krijgen bijvoorbeeld een gratis ov-abonnement. Deze groep woont echter al vaak in de stad, in de buurt van een muziekschool of theater. Het is dus belangrijk je doelgroep te kennen.’