Dit is een artikel uit de Cultuurkrant van juni 2024, editie 30.

Toen zij van een kennis de vraag kreeg samen met jongeren van een jeugdzorginstelling een voorstelling te gaan maken, twijfelde ze niet. ‘Vooraf ga ik met de jongeren in gesprek: wat wil je spelen? Voor sommigen voelt het heel kwetsbaar om een personage neer te zetten dat dicht bij henzelf staat, anderen voelen zich juist heel onzeker wanneer ze iemand anders moeten spelen.’ 

Op het toneel krijgen de jongeren de vrijheid om te zeggen wat ze willen, zonder dat duidelijk is wat de waarheid is en wat verzonnen. ‘Ook leren ze de verantwoordelijkheid te nemen om als groep op het podium te staan. Dat groepsgevoel is voor hen heel belangrijk. Verder zie ik hoe trots ze zijn dat ze zo’n project tot een goed einde brengen, en dat ze zich gezien voelen als mens, en niet als probleem. Op het podium kunnen ze hun persoonlijke verhaal vertellen, zonder onderbrekingen.’

Soms voelt Braspenning de spanning van dat proces. ‘Ik moet bewaken dat het verhaal theatraal sterk blijft, maar ook dat het publiek het aankan. Soms merk ik dat een onderwerp bij een jongere nog te gevoelig ligt. Ik ben geen behandelaar, maar voel me wel verantwoordelijk voor hun draagkracht. Ook collega’s zien dat dit het moment is waarop jongeren nog flexibel van geest zijn. Wel heb ik de afgelopen tien jaar de problemen van jongeren steeds ernstiger zien worden. Ook financieel is er vaak weinig ruimte: sommige van mijn docentcollega’s doen dit werk vrijwillig.’

Braspenning zou iedere jeugdzorginstelling willen aanmoedigen deze manier van werken te implementeren. ‘Jongeren zijn het vaak zat maar over hun problemen te moeten vertellen: ze zitten vast in telkens weer hetzelfde verhaal. Kunst kan helpen je op een andere manier uit te drukken. We kunnen hun gedrag misschien niet direct veranderen, maar we kunnen er wel afstand van nemen en erop reflecteren, en dit misschien zelfs omzetten in een nieuw verhaal.’ 

Tijdens zijn opleiding tot pedagoog besloot Deekman daarom onderzoek te doen naar hoe jongeren in hun kracht te zetten door middel van muziek. ‘Toen werkte ik al in de geestelijke gezondheidszorg. Van alle jongeren die ik zag, was minstens één op de drie met muziek bezig. Ik begon me af te vragen: waarom focussen we alleen maar op hun problemen en niet op hun talent?’

Daarom startte Deekman Toekomstmuziek: zijn eigen project in Amsterdam Zuidoost, waarbij hij langs buurthuizen trok om samen met jongeren muziek te maken. ‘Ik nam met elke jongere zo’n drie tot vijf nummers op en maakte een videoclip met ze. Daarmee konden ze zichzelf presenteren als professionele kandidaten voor optredens en wedstrijden.’ Hij zag dat die trajecten hetzelfde effect hadden als zijn tours destijds. ‘Ze leren zich te gedragen en te communiceren met het publiek. Waar nodig ondersteun ik ze.’  

De jongeren worden via verschillende wegen aangemeld: via de jeugdzorg, maar ook via buurthuizen of GGZ organisaties als de Opvoedpoli. Deekman ziet de jongeren opbloeien. ‘Ze voelen zich artiest. Doordat ze met mijn feedback aan de slag gaan, ontwikkelen ze zich, in hun teksten, muzikaliteit en performance. Daardoor ziet hun omgeving ook in: hij is niet alleen dat rotjoch, hij heeft ook nog talent.’

Van Deekman vraagt dit werk niet alleen passie, maar ook veel geduld. ‘Zo’n videoclip staat er niet in één keer op. Ook moet je een duidelijke visie hebben en achter je werkwijze staan. Ik moet vasthouden aan het eindresultaat, ook voor de verantwoording richting de gemeente, die dit financiert. Muziek is helend, dat zie ik ook bij deze jongeren. Voor hen is dit een uitlaatklep. Soms vertellen ze met hun muziek meer dan ze zelf beseffen.’

In het begin voelde hij lichte scepsis onder collega’s van de jeugdzorginstelling, maar een goede uitleg hielp. ‘Ze raakten steeds meer overtuigd van mijn meerwaarde. Ik neem hun standpunt ook mee in de voorstelling.’

Het atelier is zo vrij mogelijk ingericht: jongeren kunnen binnenlopen wanneer ze willen en hun komst hoeft geen concreet eindproduct op te leveren. ‘Deze jongeren ervaren al zo veel druk. Tijdens deze avonden hoeven ze alleen maar hun verhaal te vertellen. Ik sta los van het systeem waarin zij zich bevinden en ken hun achtergrond niet. Daardoor gaan zij op een vrijblijvender manier met mij in gesprek.’ 

De jongeren voelen soms schroom om hun verhaal te vertellen, ziet Boutsen. ‘Dit gaat niet over mij, maar over een vriendin, zeggen ze dan. Toch kunnen we op basis van onze gesprekken altijd wel iets creëren. Uiteindelijk voelen ze vooral opluchting dat ze hun verhaal kwijt konden. Wanneer je ze eenmaal stimuleert, maken ze prachtige producten, veel mooier dan ik zelf ooit gemaakt heb.’ 

Desondanks worden jongeren in de jeugdzorg zelden benaderd als creatieve wezens, realiseert Boutsen zich. ‘Ze beschouwen zichzelf niet als creatief en worden ook niet als zodanig aangesproken. Van dat idee wil ik ze afhelpen.’  

Alle gedichten, toneelscènes en liedjes brengt hij de komende tijd samen in een theaterstuk over jeugdhulp. ‘Dat doe ik ook voor mezelf: ik moet de verhalen die ik tot me krijg verwerken. Dat heb ik van tevoren onderschat. Tegelijkertijd is het juist mijn kracht dat ik me zo voor hun verhalen openstel. Zelf dacht ik lange tijd: kunnen we deze middelen niet beter gebruiken voor meer voorzieningen of extra personeel? Jeugdzorgcollega’s overtuigden me van niet.’ 

‘Ik probeer de rol van de jongeren zo groot mogelijk te maken. Ze doen zich vaak stoer voor, maar zijn in feite heel kwetsbaar, dus ik vind het belangrijk ze een gevoel van vertrouwen te geven. In dit proces leren ze van alles wat ze de rest van hun leven kunnen gebruiken: onderzoeken, mislukken en weer opkrabbelen. Daar hebben ze de rest van hun leven profijt van: ze leren oplossingsgericht te denken.’ 

Om deze jongeren goed te kunnen begeleiden, moet je ze volledig accepteren, ziet Janssen. ‘Ik laat me niet leiden door hun geschiedenis. Anders dan hun behandelaren denk ik niet in kaders, maar vanuit verbinding: ik sta naast de jongeren en luister met verwondering naar hun verhalen. Soms vinden jeugdzorginstellingen dat ontregelend, maar vaak zien ze ook de meerwaarde.’

In de eerste helft van 2023 kregen 394.000 kinderen en jongeren tot 23 jaar een vorm van jeugdzorg. Dat zijn er 2.000 meer dan in de eerste helft van 2022. Dit blijkt uit voorlopige cijfers van het CBS, dat constateert dat er niet eerder zoveel jongeren met jeugdzorg zijn. Onder jeugdzorg vallen jeugdhulp, jeugdbescherming en jeugdreclassering.  

Kunstparticipatie, positieve gezondheidsbenadering en vaktherapie kunnen mentale problemen van jongeren verlichten, aldus de Whitepaper Arts in Health (2024, zie rug.nl). Er zijn bewezen effecten. Een structurele oplossing om mentale gezondheid te bevorderen kan liggen in het opnemen van kunst en cultuur in het beleid van gezondheidzorg en welzijnswerk, schreef belangenorganisatie Kunsten ’92 ter voorbereiding van een commissiedebat in de Tweede Kamer over de mentale gezondheid van jongeren en studenten. 

LKCA werkte eraan mee, en ook aan een nieuw kennisdossier van het Trimbos Instituut over cultuur en mentale gezondheid. Hierin staat de invloed van actieve cultuurparticipatie op mentale gezondheid centraal, en dan vooral de invloed bij jongeren, ouderen en mensen met een psychische aandoening.

Neem een abonnement op de Cultuurkrant en ontvang ‘m voortaan vier keer per jaar gratis!