Die vraag stel ik me dagelijks. Op het legitimatievraagstuk moet je continu alert zijn. Het antwoord? De ervaring leert dat mensen die voor zorg komen het prettig vinden als de omgeving voorbij de geur en ritme van een ziekenhuis gaat. Dat stimuleert het stresslevel positief, en men ervaart de intrinsieke waarde van kunst ook onbewust: ‘Als er zoveel aandacht aan de omgeving wordt besteed, zal er voor mij als mens ook meer aandacht zijn’.  

Vaak horen we dat een bepaald kunstwerk een lichtpuntje in iemands opname is geweest. Een enkele keer is er een klacht. Deze kun je als opening gebruiken over hoe iemand zich voelt, daar gaat het vaak over. Of het is de thermometer van de samenleving: mensen plakken normen en waarden op een kunstwerk.  

In de gezondheidszorg wordt vaak nagedacht vóór de patiënt als het kunst betreft. Er wordt niets gevraagd aan de patiënt zelf en de aannames kloppen vaak niet. ‘Doe maar bloemen’. Roze, bij voorkeur. Dat past misschien in het concept Healing Environment, maar ik heb er moeite mee dat toe te passen op beeldende kunst. Men gaat voorbij aan de kracht van kunst: welke dialogen het kan ontwikkelen en hoe patiënten zich er mee kunnen verbinden. Die aspecten stimuleren we als academisch instituut ook bij de takken Onderzoek en Opleiding. We ontwikkelen projecten en zetten methodes in voor leren observeren en interpreteren, om uit je eigen referentiekader te komen. Dat heeft in de spreekkamer zeker zijn waarde.  

Het argument dat het geld beter aan de zorg zelf besteed kan worden, begrijp ik, maar is te kort door de bocht. Het doet de intrinsieke waarde van kunst geen recht. Meestal reageer ik met de vraag: ‘Weet je hoeveel geld er aan kunst besteed wordt? Op de totale begroting is het verwaarloosbaar in vergelijking tot hoeveel geld er wordt besteed aan nieuw meubilair of een apparaat dat later niet blijkt te werken’. Je hebt moed nodig om de rol van kunst te verdedigen; niet alleen in de zorg, maar overal. Gelukkig is er in de zorg steeds meer ruimte voor kunst omdat men inziet dat er ook andere waardes nodig zijn. We hebben met mensen te maken en mensen zijn gevoelige wezens.

‘Empathie, aandacht en je inleven in een ander. Net als in de zorg gaat kunst over menselijke waarde’ aldus Prof. Dr. Hans Romijn (1956), internist en sinds 2016 voorzitter van de Raad van Bestuur van Amsterdam UMC. Zijn eigen smaak mag dan niet bepalend zijn voor het beleid en de collectie, recentelijk schonk hij wel een kunstwerk aan het medisch centrum: een grootscheeps lichtobject bestaande uit de woorden TODAY I LOVE YOU. ‘Vanwege het Amsterdams Light Festival hing dat een paar weken op de gevel van het UMC, dat was in de eerste Covidgolf. Opeens was het weg, ik ben erachteraan gegaan om het te kunnen kopen. Het paste zo bij die periode, het was zo heftig hier in het ziekenhuis. Ik vond ‘TODAY I LOVE YOU’ heel passend hierbij. Ietwat vervreemdend is het: Hou je vandaag wel van me, morgen niet? Het geeft iets tijdelijks aan, het betreft het hier en nu. Maar het spreekt vooral waardering en aandacht uit voor een ander. En aandacht staat voor het leven.’  

(Afkomstig uit  het interview ‘Geen mens kan zonder verwondering’, Zorgvisie.nl, auteur Marian Vleerlaag)

René Valensa, sinds 1983 patiënt bij het AMC: ‘Ik zwerf vaak door het ziekenhuis, ook ’s avonds laat, met zo’n infuuspaal. Dan kom je op allerlei plekken. Zo ontdekte ik de hoeveelheid kunst en die verbaasde mij. Ik kwam er een Herman Brood tegen, dat verwacht je niet in een ziekenhuis. Dan ga je verder zoeken. Zo werd mijn interesse in de kunst van het AMC jaren geleden al gewekt. Een ziekenhuis is een ziekenhuis denk je, maar je kunt er echt op ontdekkingstocht. (…) Wanneer de kunst je er gaat opvallen, wanneer het lukt om voorbij je oogkleppen als patiënt te kijken, dan leidt het je af van je sores. Dat is een heel bepalende invloed. Ben je erg ziek, dan heb je er geen erg in. Maar anders kan het je gedachten wegnemen van je ziekte. Het is functioneel. Laten ze het vooral zo houden.’ 

(Afkomstig uit de catalogus ‘Een gebouw dat kunst ademt’, pag. 213, auteur Sandra Smets)

Internationaal bekende Nederlandse kunstenaar Jacco Olivier: ‘Vaak zie je in ziekenhuizen dat vormgevers foto’s aanbrengen. Van gras, molens of tulpen. Ze onderschatten de patiënt. Daar heb ik veel moeite mee.’ Olivier maakte speciaal voor de Spoedeisende Hulp van Amsterdam UMC een monumentale metersbreed geprojecteerde verfanimatie die traag over de twee wanden bij de ingang beweegt – met de looprichting mee. Op de SEH heeft zijn video een goede uitwerking. Mensen worden erdoor op het verkeerde been gezet, ze kijken aandachtig, sommigen trekken er zelfs een uur voor uit. Bezoekers blijken zich beter te gedragen dan bij de oude SEH. Bovendien nam het aantal klachten af, een verbetering die het personeel mede toeschrijft aan de kunst. Olivier: ‘Dat is het goede van kunst. Je wordt hier als patiënt serieus genomen.’ 

(Afkomstig uit de catalogus ‘Een gebouw dat kunst ademt’, pag. 201, auteur Sandra Smets)

Wil je meer lezen over kunst en zorg of over de samenwerking van cultuur en het sociaal domein? Neem dan een kijkje in onze kennisdossiers waarin we dieper ingaan op verschillende thema’s, zoals dementie, eenzaamheid en armoede. Heb je zelf een waardevolle samenwerkingservaring of juist een inzicht die je wil delen? We lezen het graag in de reacties.

Dit artikel is geschreven door Marian Vleerlaag in samenwerking met Cultuur Oost Gelderland en Kunstloc Brabant.
Deze tekst is onderdeel van een interview op Zorgvisie.nl met Hans Romijn, afzwaaiend bestuursvoorzitter bij het Amsterdam UMC.