(Lees verder onder het filmpje)

Slimme combinaties maken tussen vakken is een van de uitgangspunten van Curriculum.nu. Dit ontwikkeltraject biedt een kans om leerstof meer betekenisvol aan te bieden aan leerlingen en overladenheid in het onderwijsprogramma terug te dringen. Ook in Vlaanderen is er de ambitie om meer op vakintegratie in te zetten. De eindtermen die momenteel ontwikkeld worden voor de eerste graad van het secundair onderwijs nodigen hiertoe ook meer uit. Ze worden afgeleid van de Europese sleutelcompetenties, en niet van leergebieden.

Het is, gezien deze ontwikkelingen op curriculumgebied, belangrijk om nu al zichtbaar te maken wat er allemaal kan. Door goede voorbeelden te laten zien van waar de schotten weg kunnen, en waar professionals, losser van methodes, werken aan samenhangend onderwijs. We hebben daarop Sardes gevraagd om praktijkervaringen met de samenwerking tussen taal- en muziekonderwijs te beschrijven en te analyseren, voor zowel het basisonderwijs als voor enkele lerarenopleidingen in Nederland en in Vlaanderen.

Scholen kiezen vanuit verschillende motieven voor taal-muziekcombinaties. Denk hierbij aan bijvoorbeeld achterstandenbestrijding, taalondersteuning of talentstimulering. De motieven vertalen zich in uiteenlopende praktijken: soms heeft taal de overhand, soms muziek en een enkele keer is er een balans tussen taal en muziek. Er zijn nog weinig gestandaardiseerde en overdraagbare aanpakken en routines voor handen. Mede hierdoor is er lef nodig om met de combinatie aan de slag te gaan.

De praktijkvoorbeelden in het rapport dienen als inspiratie voor onderwijsprofessionals die nog een extra zetje kunnen gebruiken om met taal-muziekcombinaties aan de slag te gaan. Ook doet het rapport suggesties voor vervolgstappen gericht op verdere optimalisatie, onderzoek en een bredere inzetbaarheid van combinaties van taal en muziek in het onderwijs. Al eerder formuleerden we onderstaande tips om zelf met taal en muziek aan de slag te gaan.

Wanneer we de ontwikkeling van kinderen als uitgangspunt nemen dan gaan taal- en muziekverwerving samen op. De natuurlijke verbinding tussen taal en muziek vanuit ontwikkelingspsychologisch perspectief kunnen we in het onderwijs meer intentioneel benutten. Mensen hebben taal en muziek ook nodig in hun leven. Kijk dus goed naar de betekenis en functies die zowel taal als muziek hebben voor mensen. Muziek is een ‘taal’ die emoties aanspreekt, voorbij een puur talige betekenis. Er is in het onderwijs behoefte aan ruimte voor communicatie, expressie en zingeving. Kinderen de kansen bieden om alle (100!) talen te leren kennen.

In het onderwijs kun je niet lesgeven zonder taal, wel zonder muziek. Om een gelijkwaardige verbinding te maken is het nodig om op conceptueel begripsniveau in kaart te brengen hoe beide vakgebieden elkaar wederkerig kunnen versterken. Hoe zitten taal en muziek in elkaar? Wat zijn funderende elementen? Muziek verbinden aan taalontwikkeling in brede zin: spreken, luisteren, lezen en schrijven. En taal verbinden aan brede muzikale ontwikkelingen: zingen, luisteren, muziek maken, muziek lezen en noteren, bewegen op muziek, improviseren en componeren.

Als combinatievorm van taal en muziek wordt vaak als eerste gedacht aan het zingen van liedjes. Er is echter veel meer mogelijk. Muziek kun je gebruiken als aanleiding om te werken aan taal. Je schept via muziek een sfeer waarbinnen andere reacties mogelijk zijn en geeft hiermee ruimte aan de verbeelding. De kracht van muziek kun je ook gebruiken bij de inhoud van een les. En zelf componeren heeft een positief effect op begrijpend lezen, maar we moeten nog wel voorzichtig zijn met deze conclusie. De effecten van muziekonderwijs op taalverwerving, en andersom, verdienen nader onderzoek. Er zijn goede voorbeelden, maar die zijn nog te anekdotisch. Een overzicht van de mogelijkheden kan leerkrachten helpen om combinaties te maken.

Vakgebieden combineer je allereerst op doelen. Waar overlappen of raken de doelen van taal en muziek elkaar? We moeten over en weer beter van elkaar weten wat de doelen van onze vakken zijn en waar die logisch aan elkaar verbonden zijn. Dan heb je het zowel over verlichting als over wendbaarheid van het curriculum. Tegelijkertijd moeten we ervoor waken dat we de eigen doelen van de vakken niet uit het oog verliezen. Dit geldt voor muziek waar net een beweging op gang is gebracht in de richting van meer muziek in de klas, maar ook voor taal waar gewerkt wordt aan een meer logisch geheel van alle deelgebieden. Combineer waar het kan, maar sleep een vak er nooit met de haren bij, is het devies.

Wanneer een school werkt met losse methodes per vak, dan is het voor een leraar heel moeilijk om afstemming te bewerkstelligen. Al die lijntjes koppelen is onbegonnen werk. We denken meer aan open methodes of halfproducten. Enerzijds bevatten die handvatten en een kader en anderzijds laat het ruimte voor invulling vanuit gemeenschappelijke elementen en gedeelde doelen. Wanneer werk je aan welk doel, wat doe je wanneer en wat werkt? In het Nederlandse onderwijssysteem is het aan iedere school zelf om een curriculum te bouwen.

Je kunt didactische combinaties maken in het klein, door werkvormen te gebruiken uit een ander leergebied. Of in het groot, door bijvoorbeeld te denken vanuit de vier fases van Verhallen om nieuwe woorden aan te bieden in de klas. Met samenwerkend leren is de noodzaak om taalvaardig te zijn toegenomen voor kinderen. Zij hebben vaktaal nodig, een woordenschat, om met elkaar te spreken. Ook filosofie hoort bij didactiek. Voer gesprekken met kinderen die taal én muziek stimuleren. Betrek kinderen actief en geen hen de kans om op school hun talenten in te zetten.

De leerkracht/vakdocent is een belangrijke factor in het maken van welke combinatie dan ook Hij of zij zal iets moeten weten over hoe muziek taal kan versterken en andersom. Wederzijds deskundiger worden dus. Wanneer muziekdocenten meer weten over taalontwikkeling en taaldocenten over muzikale ontwikkeling dan kunnen ze op elkaar aansluiten. Een andere optie is om steeds de samenwerking te zoeken met elkaar. Het is dan van belang dat je in de dagelijkse praktijk laagdrempelig gebruik kunt maken van beide disciplines. Van elkaar weten wat je doet is essentieel! Samenwerking begint overigens al op de pabo’s en de conservatoria. Dat pabo-studenten heel veel uren taal krijgen, en slechts een paar uurtjes muziek belemmert een gelijkwaardige integratie.

De leerkracht/vakdocent als onderwijsontwerper en kenner van de eigen groep moet eigenaar zijn van het curriculum, wil integratie slagen. Laat niet de methode bepalen wat er in de klas gebeurt. Het is altijd zoeken naar wat werkt voor de leerkracht, in zijn of haar klas. Experimenteren dus! Zoeken naar andere manieren van werken dan een focus op losse vakken. En zoeken naar het moment waarop je gaat kijken naar andere vakken wanneer je onderwijsdoelen vaststelt. Investeer dus in de onderzoekende houding van leraren en hou scherp in beeld wat zij kunnen, willen en nodig hebben.

Kennis en ervaringen bij elkaar brengen biedt kansen. Goede praktijkvoorbeelden beschrijven, inclusief de ideeën die onder die praktijken liggen. Destilleer ingrediënten of succesfactoren uit bestaande projecten die taal en muziek combineren. Kijk goed naar wat er al is!

Combinaties Muziek en Taal (eindrapportage Sardes)
Iedereen taalcompetent! Visie op de rol, de positie en de inhoud van het onderwijs Nederlands in de 21e eeuw
Er zit muziek in taalonderwijs
Basis voor Cultuureducatie