Ik probeer er alles aan te doen om mijn verbeeldingskracht – het beetje dat ik nog heb – te stimuleren. Maar ik kan er niet onderuit dat ik nu een slee op wielen zie, waar ik als vijfjarige nog een paard zag. Verschillende onderzoeken bevestigen mijn ervaring dat de verbeeldingskracht met de jaren minder sterk of dominant kan worden. Maar waar ik nog geen antwoord op kan vinden is de vraag of ik, als kind van de jaren ’90 en opgegroeid tussen laptops en iPads, ook minder verbeeldingskracht heb dan mensen die in de decennia voor mij zijn opgegroeid. De reden dat ik me dat afvraag is een onderzoek dat al in 2011 is uitgevoerd, maar nog steeds nagalmt. Ik bedoel het onderzoek van Kyung Hee Kim. 

Kim analyseerde de resultaten van 272.599 Amerikaanse scholieren en volwassenen die sinds de jaren ’60 de Torrance Test of Creative Thinking hebben gedaan. Deze test omvat meerdere aspecten van creativiteit, waaronder ‘ideational fluency’ – het aantal ideeën dat iemand genereert – en originaliteit. De uitkomst van Kims analyse is opvallend. Tot de jaren ’90 stijgen de scores op creatieve vermogens van Amerikaanse scholieren en volwassenen gestaag, maar in de periode daarna daalt een aantal significant. De daling van creativiteitsscores is het meest significant voor kinderen van 3 tot 8 jaar oud. 

Kim spreekt van een ‘creativity crisis’ en zoekt naar verklaringen. Komt het doordat kinderen en jongeren meer tijd doorbrengen achter hun iPads – waar voor bijna alle problemen oplossingen te vinden zijn, zodat ze die niet meer zelf hoeven te verzinnen? Leidt het drukke bestaan van ouders tot een afname van tijd om vrij te spelen? Komt het doordat scholen steeds meer nadruk leggen op standaardisatie en tests, en weinig creatieve uitdaging bieden? Creativiteitsonderzoeker Mark Runco zoekt de verklaring ergens anders: volgens hem doden sociale media de creatieve potenties van gebruikers, omdat ze aanzetten tot conventioneel denken. Of krijgen kinderen en jongeren te weinig tijd om te lummelen en niksen – volgens MIT-hoogleraar Alan Lightman de oorzaak van deze ‘crisis’? 

De hamvraag: is er in Nederland ook sprake van een creativiteitscrisis? Deze kwam bij me op toen onlangs uit de Monitor Cultuureducatie primair onderwijs 2017-2018 bleek dat er volgens basisscholen iets minder leerlingen zijn die beschikken over verbeeldingskracht en originaliteit dan twee jaar geleden. Hoewel het gaat om het oordeel van scholen, en we er geen conclusies over de leerlingen zelf aan mogen verbinden, is het toch een opvallende uitkomst. Die daarom ook een Kamervraag opriep: hoe moeten we deze bevinding beoordelen? 

Kan het werkelijk zijn dat de verbeeldingskracht en originaliteit van Nederlandse leerlingen zijn afgenomen? Dat weten we niet, omdat er in Nederland geen longitudinaal onderzoek naar is gedaan, zoals in de VS. Dit gaat waarschijnlijk wel gebeuren. De OECD is van plan een module over creatief denken toe te voegen aan PISA in 2021. Daarmee zouden voor het eerst in een internationaal vergelijkend onderzoek de creatieve vermogens van 15-jarigen ‘gemeten’ kunnen worden. Maar het duurt nog wel even voor we een trend zouden kunnen zien.

Maar de uitkomst van de Monitor Cultuureducatie kan ook anders worden verklaard. Het gaat in dit onderzoek namelijk om de perceptie van de ondervraagde scholen. Kan het zo zijn dat scholen hun leerlingen nu anders bekijken en beoordelen dan twee jaar geleden? Kijken zij met een andere blik naar de verbeeldingskracht en originaliteit van de leerlingen? Dat zou zo maar eens kunnen. Uit hetzelfde monitoronderzoek blijkt namelijk ook dat steeds meer scholen een visie hebben op cultuureducatie. En dit betekent ongetwijfeld dat zij zich meer bewust zijn van het belang van creativiteitsontwikkeling, dat ze beter weten wat ze onder verbeeldingskracht verstaan en hoe ze die bij leerlingen kunnen zien en beoordelen. 

Deze toegenomen bewustwording hangt nauw samen met de vele pogingen om creativiteit in het onderwijs te stimuleren. Denk alleen al aan de 21ste-eeuwse vaardigheden, de Europese sleutelcompetenties, de lesmethodes die zijn ontwikkeld en de vele onderzoeken die zijn en worden uitgevoerd.

Mogelijk kijken Nederlandse scholen nu dus met een andere, meer kritische blik naar de verbeeldingskracht en originaliteit van hun leerlingen. Zijn zij kritischer over het niveau dan twee jaar geleden. En dat kan geen kwaad. Want ook wanneer zou blijken dat de creativiteit van de Nederlandse leerlingen niet afneemt, dan is stimulering van creativiteit nog steeds cruciaal. Eenvoudigweg omdat het een vaardigheid is die volgens velen onmisbaar is in de nabije toekomst. ‘In the lifespan of but a few generations, creativity will pass from a sort of scientific singularity reserved to a few talented individuals to an essential ability for the entire human species’ schreef creativiteitsonderzoeker Giovanni Corazza in Creativity Research Journal (2016). 

Laten we er dus alles aan doen om een creatieve levenshouding aan te moedigen. En als we Lightmans pleidooi volgen, dan betekent dit ook: nieuwsgierig kijken wat er in je opkomt, terwijl je juist even helemaal niks doet.

Met medewerking van Arno Neele
illustratie: Josien Vogelaar

Dit is een ingekorte versie van een stuk dat verscheen in de Cultuurkrant NL van december 2018.