‘Zou suiker komen van een plek waar je niet kan ademen?’ Het is een terugkerende regel in het indrukwekkende gedicht waarmee spoken word kunstenaar Cissy Joan (artiestennaam van Cissy Gressmann) het LKCAtelier opent. Tegenover de mensenhandel en uitbuiting van de slavernij plaatst ze een andere zin: ‘Wees als de vrucht, niet als de hand die plukt.’

Haar gedicht maakt duidelijk dat de slavernij weliswaar honderdvijfitg jaar geleden werd afgeschaft, maar dat de doorwerkingen ervan nog lang niet ‘uitgewerkt’ zijn. Daarom is het belangrijk dat we erbij stilstaan en oog krijgen voor de sporen in onze omgeving. 

Dat herdenken niet alleen iets is van de grote steden, ook in kleinere gemeenten zijn volop sporen aanwezig. Historicus en cultureel adviseur Dineke Stam helpt om die sporen bloot te leggen, bijvoorbeeld in de projecten Mapping Slavery, Sporen van slavernijverleden in Gelderland en Sporen van slavernijverleden in Haarlem.

De rode draad in haar tips voor hoe je te werk kunt gaan, is: werk inclusief. ‘Niets over ons, zonder ons’, benadrukt Stam. Stel bijvoorbeeld teams samen van mensen met diverse achtergronden en perspectieven. Zoek samenwerking tussen nazaten van tot slaafgemaakten en nakomelingen van slavenhouders of andere betrokkenen, tussen (veelal witte) erfgoedinstellingen en mensen van kleur. Bijvoorbeeld lokale Keti Koti comités en organisaties van Surinamers, Antillianen en Indische Nederlanders.  

Beperk je niet alleen tot materieel erfgoed, maar denk ook aan immaterieel erfgoed, zoals verhalen. Achter materieel erfgoed gaat ook veel immaterieel gedachtengoed verscholen. En, zo haakt Marlies van den Akker (Kenniscentrum Immaterieel Erfgoed) aan, pas op voor een te simpele tweedeling tussen westers materieel en niet-westers immaterieel. ‘Niet-westerse landen hebben ook genoeg materieel erfgoed. Bovendien ontstaat de neiging tot hiërarchisch denken, waarbij materieel beter of hoger is dan immaterieel.’  

Stam beaamt dat volmondig. Ze benadrukt hoe belangrijk het is om je als witte westerling bewust te zijn van machtsverschillen. Om maar een klein voorbeeld te noemen: slavenhouders kregen financiële compensatie bij de afschaffing van de slavernij, de voormalige slaven stonden met lege handen. 

In het boek Gids slavernijverleden Nederland staan onder meer kaartjes met alle woonplaatsen van gecompenseerde handelaren, laat Stam zien. ‘Erfgoed is dynamisch en wordt steeds opnieuw gemaakt en daarin speelt macht een rol.’ Ze verwijst naar de methode Emotienetwerken waarmee je diverse gevoelens rondom erfgoed samen kunt verkennen. 

Een praktische tip is om een rondreizend project te maken: na je eigen gemeente kan het figureren als onderdeel van festivals. En omgekeerd kun je als gemeente ook aanhaken bij projecten elders, zoals de reizende tentoonstelling Kerken & Slavernij. En last but not least: zorg voor betaling van alle medewerkers, ook vrijwilligers. ‘Zo vaak wordt zonder nadenken verwacht dat nazaten alles voor niets doen. Dat is gezien de geschiedenis extra pijnlijk.’

Ook Gressmann heeft als projectcoördinator van Bitterzoet erfgoed in Groningen tal van tips voor gemeenten. Zij was zelf de enige persoon van kleur in het organisatiecomité. ‘Dat voelde niet goed. Zwart eigenaarschap is heel belangrijk.’

Daarom zette ze een stuurgroep op met mensen uit de Afrikaanse diaspora in Groningen. Met het veelgehoorde argument ‘we kunnen ze niet vinden’ nam ze geen genoegen. ‘Ik kon ze juist heel gemakkelijk vinden.’ Daarbij selecteerde ze niet louter op etniciteit of kleur, maar juist op expertise, zoals een dj uit de hiphopcultuur of de eigenaresse van een jazzcafé. 

Plannen en teksten voor exposities, evenementen en communicatie werden voorgelegd aan deze stuurgroep en inhoudelijk getoetst op onder meer diversiteit en inclusie, en ook kon de stuurgroep zelf input aandragen. `Zo voorkom je een eenzijdig perspectief of blinde vlekken.’
Doe daarbij ieders identiteit recht. ‘Je kunt niet alles op één koloniale hoop gooien, dat werkt averechts. Want Molukkers hebben andere verhalen dan Indonesiërs, Surinamers enzovoorts.’

Zorg verder voor brede lokale betrokkenheid. ‘Ga er niet met een gestrekt been in, maar vraag mensen en organisaties/instellingen wat (vanuit hun expertise) de band is met het slavernijverleden (of koloniaal verleden). In eerste instantie is de gedachte vaak dat die band er niet is. ‘Door veel met mensen en organisaties te praten ontdekken ze dat er wel degelijk aanknopingspunten zijn’, vertelt Gressmann. Zo had een organisatie een oude halsband in de collectie. ‘Van een hond, dachten ze, maar het bleek de halsband van een tot slaaf gemaakte te zijn.’

Een mooi voorbeeld van publieksparticipatie was het 35 meter lange wandkleed ontworpen door Hedy Tjin waar 400 Groningers aan meewerkten. ‘Vrouwen uit de provincie, asielzoekers, studenten, iedereen werkte eraan mee. Zo ontstaat eigenaarschap.’

Deelnemers aan het atelier herkennen de zoektocht naar eigenaarschap. ‘Witte mensen hebben daarin ook een verantwoordelijkheid’, vindt Anna Ernst (Stichting Coda Apeldoorn). Je kunt niet zeggen: dat is iets voor zwarte mensen.’

In de praktijk kan het komen tot samenwerking weerbarstig zijn, vanwege tal van gevoeligheden. ‘Blijf luisteren naar elkaar en heb geduld’, is de tip van Gressmann. Eenzelfde tip komt uit Gelderland: doe zelf als organisatie een stap terug en geef ruimte. ‘Je moet geven en nemen en eerst vertrouwen laten groeien.’ Uiteindelijk is herdenken iets wat we samen moeten doen. Dan kan er iets moois uit groeien.