Dit is een artikel uit Cultuurkrant 26, die rond 8 juni thuis wordt bezorgd bij abonnees. Wil je ook op de hoogte blijven van actuele ontwikkelingen in jouw vakgebied? Neem een gratis abonnement!

De laatste maanden staat het regelmatig in de krant: jongeren tussen 16 en 25 zijn depressiever dan ooit. De malaise wordt in onderzoeken van GGD’s, het CBS en het RIVM deels toegeschreven aan de lockdowns, deels aan prestatiedruk.

Meisjes, jongeren in het praktijkgericht onderwijs en in stedelijke gebieden blijken het meest kwetsbaar. Uiteraard hebben de lockdowns en de scholensluiting flink bijgedragen aan de malaise. Kim Wannet, directeur van montessori kunstvakschool IVKO in Amsterdam en wetenschapsjournalist Mark Mieras geven hun visie op de problematiek.

MM: ‘De coronalockdowns waren een soort absurd experiment dat onze jeugd in de achilleshiel heeft geraakt. Het was een extreme oefening in eenzaamheid. Veel extremer valt het voor deze middelbare schooljeugd niet te bedenken. Hun hersenen zijn op die leeftijd geprogrammeerd voor intensief sociaal contact, het ‘knuffelhormoon’ oxytocine wordt in hoge concentratie aangemaakt. Ineens werd hun sociale leven stopgezet. De ontwikkeling van empathie en sociaal vermogen ging op een laag pitje. Dat is niet een-twee-drie weer opgepakt.’

KW: ‘Jongeren in deze leeftijdsgroep hebben een andere tijdsbeleving. Door de korte schoolsluiting met kerst werd heel schooljaar 2021-2022 door hen als een coronajaar ervaren, dus ze kijken echt terug op drie gemankeerde schooljaren. Ik zie bij onze leerlingen een duidelijk verschil tussen vóór en na de schoolsluiting, met name op het gebied van motivatie en toename van verzuim. Van collega-schoolleiders in Amsterdam hoor ik dat er meer schermutselingen onder leerlingen zijn.’

MM: ‘Tijdens corona zijn ze thuis en zelfsturend geweest, zonder controle van de school. In je eentje leren was akelig, maar meestal is het wel goed gegaan. Als je dan terug moet in het harnas van de school, valt dat extra zwaar. Tieners verlangen er sowieso naar hun eigen boontjes te doppen. Op sommige scholen wordt geëxperimenteerd om leerlingen vanuit een intrinsieke motivatie te laten leren. Bijvoorbeeld door de mogelijkheid te bieden om zelf projecten binnen de school te organiseren, vanuit hun eigen interesse, van debatclub tot 3D-printen. Zo creëer je commitment, en die werkt door in andere vakken.’

KW: ‘Het SCARF-model [acroniem voor status, certainty, autonomy, relatedness en fairness – red.] laat goed zien op welke fronten de leerlingen tijdens corona hebben ingeleverd. Dat levert enorm veel stress op. Omgekeerd valt er nu op al die fronten te winnen. Wat wij nu bijvoorbeeld heel praktisch doen, is extra ruimte bieden om met elkaar te praten en te maken. We programmeren sociale dingen, organiseren kunstzinnige activiteiten, extra uitjes met de mentor; alles wat het gemeenschapsgevoel versterkt. We gaan met alle jaarlagen op werkweek, wat we normaal niet doen. En we vieren wat we vieren kunnen: Kerstmis, eindejaarsviering, Pasen, Keti Koti.’

MM: ‘Jongeren zien zich tegenwoordig geconfronteerd met een heftige cocktail van rampspoed. Corona, klimaat, huisvesting, oorlog. Dat veroorzaakt gevoelens van machteloosheid. Er is de laatste decennia bij ouders een neiging ontstaan om kinderen te beschermen tegen alles: gevaar, mislukking, kritiek enzovoort. Onderzoek laat zien dat je kinderen daarmee een slechte dienst bewijst. We zien nu een erg stressgevoelige generatie die niet gewend is zelf problemen op te lossen en zelfsturend te zijn. Het maakt minder (sociaal) succesvol, leidt tot burn-outs en een kwakkelende algehele mentale gezondheid. Als kind hebben ze te weinig met stressoren geoefend; daardoor bouwden ze minder veerkracht en weerbaarheid op.’

KW: ‘Kunsteducatie ondersteunt de mentale veerkracht enorm. Dramalessen bijvoorbeeld geven zo veel voeding om emoties te verwerken, samen te zijn, veilig te experimenteren met gedrag. Precies de dingen die nu essentieel zijn voor leerlingen. Tijdens de lockdowns en toen kinderen óm de dag naar school mochten komen, hebben wij primair ingezet op de cognitieve vakken. Dat was achteraf een misvatting. Leerlingen zeiden: ‘Die wiskundeles kan ik online wel, maar geen kunstvakken, niet meer samen maken: doe ons dat nóóit meer aan!’ Wat hier misschien wel meespeelt is dat kunstzinnige leerlingen – het is een beetje een cliché – gemiddeld wat gevoeliger zijn.’

MM: ‘Ik zie op álle scholen dat de sociale achterstanden problematischer zijn dan de cognitieve. Kennelijk is de core business van de middelbare school veel meer dan we dachten het sociaal vaardig maken van leerlingen, identiteitsontwikkeling. Cultuureducatie kan helpen het mentale welzijn en de weerbaarheid te vergroten. Theater bijvoorbeeld leert je om te gaan met ongemak, kwetsbaarheid, expressie, improviseren, samenwerken. Bij beeldende vakken zie je ook verrassende dingen: de eigenheid, veel zelfreflectie, zelfexpressie. Precies wat ze nodig hebben.’

KW: ‘Je leert door kunstvakken ook omgaan met frustratie, mislukking. Het wordt nooit helemaal wat je in je hoofd had.’

MM: ‘De lockdowns hebben laten zien dat we ernaast zitten met het adagium ‘leren, leren, leren!’ De school is er in de eerste plaats om leerlingen sociaal-emotioneel te vormen. Ik ben benieuwd of dat inzicht Den Haag bereikt.’

KW: ‘De druk om te presteren is enorm. Ouders zijn gebrand op het hoogst mogelijke niveau, iedereen moet zo snel mogelijk door de bovenbouw worden gejaagd en bij het centraal examen moet iedereen door dezelfde poortjes. Ook de docenten lijden onder permanente hijgerigheid en rennen van toetsweek naar toetsweek. Zou dat niet iets eenvoudiger kunnen? Niet in kwaliteit, maar met een paar toeters en bellen minder?’

De Cultuurkrant sprak met Jarno Korf (25), die een voorstelling maakte over zijn ervaringen met depressie, ptss en psychische hulpverlening. Met de voorstelling Laat Het Licht Aan reist hij langs scholen. ‘Er was een hele klas in tranen omdat een klasgenoot net zelfmoord had gepleegd. Ze begrepen ineens beter wat hij had doorgemaakt.’

Praten over zelfdoding kan bij de landelijke hulplijn 113 Zelfmoordpreventie. Telefoon 0800-0113 of www.113.nl.