De bibliotheken hebben politiek- en beleidsmakend Den Haag de afgelopen tien jaar behoorlijk beziggehouden. Wetgeving voor bibliotheken viel tot tien jaar geleden onder de Wet op het Specifiek Cultuurbeleid, maar in 2015 wilde men de positie van de bibliotheken versterken en kreeg het bibliotheekwezen een eigen wet: Wet stelsel openbare bibliotheekvoorzieningen (Wsob). Die werd ingevoerd omdat de maatschappelijke functie van bibliotheken onvoldoende was gedefinieerd en er weinig samenhang was in het bibliotheekstelsel. Deze wet legt vooral de doelen van de bibliotheekvoorziening vast (‘de bevorderingstaak’ van de gemeente), maar stelt geen harde eisen aan de mate waarin of wijze waarop een gemeente of provincie deze verantwoordelijkheid invult.

Heeft deze aparte wet de positie van de bibliotheken daadwerkelijk versterkt? Een evaluatie uit 2019 door KWINK-groep liet zien dat het digitale gebruik van de bibliotheek verdubbelde en dat het aantal jeugdleden toenam. Maar ondanks de wet was er niet op alle fronten progressie. Het aantal volwassen leden daalde en er verdwenen fysieke bibliotheken. De totale omvang van subsidies nam sinds de invoering van de Wsob af en de gemiddelde afstand tot de bibliotheek toe. Van de 843 ‘hoofdvestigingen’ in 2012, waren er in 2021 nog maar 744 over, aldus Bibliotheeknetwerk in 2024. Vooral gemeenten met veel kleine kernen veranderen of sluiten bibliotheekvestigingen.  

‘De dorpsvestiging heeft in de huidige vorm z’n langste tijd gehad. Je moet tegenwoordig onderdeel zijn van een multifunctionele accommodatie óf in een grote stad zitten, anders red je het niet’, aldus de directeur Bibliotheken Midden-Fryslân in 2020 in gesprek met de Vereniging Nederlandse Bibliotheken.  

De bibliotheek kreeg weliswaar een stevigere positie; vooral de maatschappelijke functie van de bibliotheek is verstevigd. Maar de Wsob heeft onvoldoende kunnen voorkomen dat bibliotheken ter discussie staan in gemeentebegrotingen.

Daarom is dit jaar de bibliotheekwet verder aangescherpt met meer verplichtingen voor gemeenten. Gemeenten krijgen aanvullende gelden per inwoner om hun taak uit te voeren. Ze moeten er samen met de provincies voor zorgen dat er per 2026 voldoende volwaardige bibliotheekvoorzieningen zijn. De vrijblijvende ‘bevorderingstaak’ wordt hiermee een ‘zorgplicht’. De brede politieke steun voor de wetswijziging onderstreept deze noodzaak. De zorgplicht wordt als noodzakelijk gezien om gemeenten tot actie te bewegen. 

Al in aanloop naar deze zorgplicht investeerde het Rijk steviger in het lokale bibliotheeknetwerk. Er kwam via de SPUK-regeling circa 66 miljoen euro beschikbaar om de negatieve trends te keren. Dit werkte. Uit het Dossier Bibliotheekstatistiek blijkt dat het aantal bibliotheekvestigingen in 2023 weer is toegenomen naar 762, nadat er eerder veel bibliotheekvoorzieningen waren verdwenen. Het aantal servicepunten, afhaalpunten en miniservicepunten daalde, maar het aantal bibliotheeklocaties is hoog ten opzichte van een aantal jaar geleden. Het aantal leden steeg licht naar hetzelfde niveau als in 2019.  

Een hele ommezwaai sinds 2020. Toen noemde de directeur van de bibliotheken van Midden-Fryslân in gesprek met de Vereniging Nederlandse Bibliotheken (2020) het dalende ledental ‘een van de grootste uitdagingen in de Nederlandse bibliotheeksector… we houden ieder jaar rekening met een daling van vijf procent in het ledental’.  

Ook in de culturele sector klinkt de roep om een ‘zorgplicht voor cultuur’. En ook hier komt deze voort uit de wens om gemeenten tot actie te bewegen. Maar naar aanleiding van de motie voor een dergelijke zorgplicht van D66 en GroenLinks-PvdA uitte minister Bruins zijn zorgen of gemeenten zo’n taak wel kunnen uitvoeren. ‘Een zorgplicht is een brug te ver’, kopte het tijdschrift Binnenlands Bestuur. Voornamelijk omdat er geen extra geld beschikbaar is.  

Wél is het kabinet bereid te ‘onderzoeken hoe de culturele sector beter geborgd kan worden via afspraken met medeoverheden’. Dat is precies ook het huidige beleid voor cultuureducatie en amateurkunst, waarvoor dit jaar de ‘bestuurlijke afspraken cultuurbeoefening 2025-2028’ tussen gemeenten, provincies en rijk worden opgesteld en ondertekend. Het zijn afspraken met grote ambities, maar wel uitgaand van ‘bestaand beleid en budgetten’.  

Natuurlijk, zulke afspraken zijn een heel positief signaal vanuit het ministerie. Maar het bibliotheekbeleid leert dat vrijblijvende afspraken zonder extra budget vanuit het Rijk voor gemeenten en provincies waarschijnlijk niet voldoende zullen zijn om alle overheden echt hun verantwoordelijk te laten nemen.  

Zelfs een aparte wet als de Wsob, maar met een niet-verplichtend karakter, sorteerde niet direct het gewenste effect. Pas toen er vanuit het Rijk een beweging werd gemaakt richting de zorgplicht met extra financiële middelen, steeg het aantal leden en bibliotheekvestigingen.  

Als we de financiering van basisvoorzieningen voor cultuur(beoefening) duurzaam op orde willen krijgen en houden, zullen bestuurlijke afspraken niet voldoende zijn. Ze zijn een belangrijke eerste stap, maar wetgeving mét een verplichtend karakter zal waarschijnlijk noodzakelijk zijn. Een zorgplicht dus.  

In een vierdelige artikelreeks onderzoeken LKCA-onderzoekers Luud Goossens en Arno Neele wat de mogelijke impact is of kan zijn van een gemeentelijke zorgplicht voor cultuur(beoefening) door te kijken naar andere beleidsdomeinen en naar andere landen. In de volgende editie kijken we naar de wetgeving voor cultuur in Vlaanderen. 

Dit is een artikel uit de Cultuurkrant van april 2025. Neem een abonnement, dan ontvang je voortaan gratis de Cultuurkrant in je brievenbus.