- Dr. Emiel Heijnen is lector kunsteducatie aan de Amsterdamse Hogeschool voor de kunsten. Hij is opgeleid als docent Beeldende kunst en vormgeving en promoveerde aan de Radboud Universiteit Nijmegen.
- Claartje van Tongeren is docent/onderzoeker aan de Faculteit Onderwijs en Opvoeding van de Hogeschool van Amsterdam. Zij houdt zich bezig met kunsteducatie en maakonderwijs.
- Huub Braam is specialist Onderzoek bij LKCA
Door Emiel Heijnen, Claartje van Tongeren en Huub Braam
Kunnen kunstlessen kinderen stimuleren tot kritisch denken? De hedendaagse kunstpraktijk is vaak een platform voor engagement en kritische reflectie, maar bij de kunstvakken in het basisonderwijs worden leerlingen minder vaak uitgedaagd tot kritisch nadenken.
Op sommige scholen is kunst vooral een plezierige, om expressie draaiende onderbreking van de schooldag, ter afwisseling van ‘de denkvakken’ (Haanstra, 2001). Bovendien voelen veel leerkrachten zich onzeker om te werken met hedendaagse kunstwerken in de klas (Bremmer & Van Hoek, 2020), mede omdat actuele kunst een ontoegankelijk en conceptueel imago heeft.
De onderzoekers denken dat sommige vormen van hedendaagse kunst juist wel heel toegankelijk zijn voor kinderen. Het concept authentieke kunsteducatie daagt leerkrachten uit om in de kunstles verbindingen te leggen met hedendaagse kunst en populaire cultuur, omdat daarmee ingegaan wordt op actuele thema’s en vragen. Dit vergroot de toegang en relevantie van actuele, hedendaagse kunst (Heijnen, 2015).
Hedendaagse kunst- en mediabronnen stonden dan ook centraal in een lesson study die werd georganiseerd door LKCA, Lectoraat Kunsteducatie van de AHK en de HvA. Hieraan deden leerkrachten van 24 scholen mee, met hun groepen 7 en 8. Tijdens de lessen bekeken en bespraken leerlingen voorbeelden van nepnieuws. Daarna kregen zij de opdracht om hun eigen fake news te bedenken en te verspreiden.
Ons onderzoeksproject had een tweeledig doel. Allereerst wilden we weten hoe leerlingen reageren op hedendaagse bronnen waarin de werkelijkheid bewust gemanipuleerd wordt.
Leerlingen analyseerden bijvoorbeeld de activiteiten van Zilla van den Born, die een reisblog bijhield terwijl ze gewoon thuisbleef. Ook bekeken ze het kritische kunstproject van Next Nature, dat mensen verleidde met peperdure nepschoenen van pijlstaartroggenleer.
Daarnaast wilden we onderzoeken hoe je kritische en creatieve denkvaardigheden kunt bevorderen in kunstlessen op de basisschool. Door middel van observaties, vragenlijsten en interviews met leerlingen verzamelden we gegevens over deze lessen.
De resultaten
Uit de verzamelde data kwam naar voren dat het klassikaal bespreken van de verschillende bronnen bijdroeg aan de motivatie van de leerlingen. Na het bekijken van de eerste bron (Next Nature) gaf ruim 40 procent van de leerlingen aan enthousiast te worden om zelf fake news te produceren en te verspreiden. Dit percentage groeide tot 60 procent nadat de leerlingen alle vijf de bronnen hadden gezien.
Meer dan 66 procent van de leerlingen vond het ‘makkelijk’ om fake news te bedenken. Slechts 5,7 procent vond dit moeilijk. In groepen bedachten leerlingen fake news als ‘haai eet groenten’, ‘honden op Pluto gesignaleerd’, ‘concert gegeven in vliegtuig’ of onderwijsgerelateerd nepnieuws als ‘geen feestdagen meer op school’. Ook de meeste leerkrachten vonden de leerlingen creatief. Meer dan 65 procent van de observanten vond dat de leerlingen goed waren in brainstormen en het genereren van ideeën voor hun fakenewsinterventie.
De helft van de leerlingen was het er (helemaal) mee eens dat ze door de les nepnieuws beter van echt nieuws kunnen onderscheiden (figuur 1). Dit blijkt ook uit de vraag ‘Wat heb je van deze lessen geleerd?’ Vrijwel zonder uitzondering noemden leerlingen de kritische onderdelen van de les het belangrijkste leerresultaat: ‘Ik heb geleerd dat ik niet zomaar al het nieuws moet geloven’ of ‘Ik heb nepnieuws leren onderscheiden’. Een enkele leerling noemde ook creatieve leerresultaten, zoals: ‘Ik heb nepnieuws leren uitvinden!’
De combinatie van kritische en creatieve vaardigheden – het daadwerkelijk bedenken van maatschappijkritische fakenewsprojecten – bleek een stuk lastiger. De meeste schetsen en ideeën van de leerlingen waren eerder te omschrijven als artistieke practical jokes dan als echte geëngageerde kunstwerken. De meest inhoudelijke ideeën voor fake news hadden vaak betrekking op de directe leefomgeving van de kinderen, zoals ‘50 leerlingen in een klas’ of ‘kinderarbeid komt terug’.
Critical making
Op basis van de verzamelde data kunnen we twee conclusies trekken.
- Actuele bronnen blijken bij te dragen aan verschillende aspecten van het leerproces. Voorbeelden uit de populaire cultuur, zoals de ‘echt versus nep logo challenge’ (een blog van Djamila en Dylan), boden leerlingen toegang tot het thema ‘nepnieuws’ en activeerden hun voorkennis over het onderwerp. Gemanipuleerde journalistieke beelden van Trump’s inauguratie en het eerder genoemde kunstproject rond biotechnologie van Next Nature hielpen leerlingen om inzicht te krijgen in het spanningsveld tussen ‘echt’ en ‘nep’ nieuws. Daarnaast bleken artistieke interventies als The Why of the Whale, waarbij een hyperrealistische sculptuur van een walrus op kades en stranden werd gelegd, hun creatieve proces te stimuleren.
- Vakoverstijgende vaardigheden als kritisch en creatief denken kunnen onderdeel van de kunstles zijn, zonder dat de les een soort ‘maatschappijleer met kunst’ wordt. Uit de rapportages van de leerlingen kwam naar voren dat de opdracht hen creatief uitdaagde, en dat ze het concept ‘nepnieuws’ makenderwijs leerden herkennen en bediscussiëren. Hiermee onderstreept het onderzoek dat kunstlessen plaats kunnen bieden aan vormen van critical making (Ratto, 2011).
Werk aan een actueel curriculum
Wij hopen dat ons onderzoek scholen, (toekomstige) leerkrachten en educatoren van culturele instellingen overtuigt en uitdaagt om zelf ook met actuele bronnen aan de slag te gaan in kunstlessen voor de basisschool. Sites als Neuewelle / Artist is Present, en Arts Love Sciences bieden thematisch geordende hedendaagse (kunst)werken waar je zelf lessen mee kunt ontwerpen. Want een actueel curriculum vergt continu onderhoud en actualisering. Fake news blijft actueel, maar kleeft momenteel vooral aan een Russische wereldleider. Dat vraagt om een herontwerp!
Het volledige onderzoek Bring Fake News into the World: A Lesson Study Based on the Principles of Authentic Art Education vind je hier: https://www.jstor.org/stable/10.5406/visuartsrese.47.2.0022
Literatuur
- Haanstra, F. (2001). De Hollandse schoolkunst. Mogelijkheden en beperkingen van authentieke kunsteducatie. Utrecht: Cultuurnetwerk Nederland.
- Heijnen, E. (2015). Remixing the Art Curriculum: How Contemporary Visual Practices Inspire Authentic Art Education. Proefschrift Radboud Universiteit Nijmegen.
- Bremmer, M. & van Hoek, E. (2020). Teamplayers: 4CO-teaching in arts education in primary education. International Journal of Education & the Arts, 21(9), 2-17.
- Ratto, M. (2011). Critical making: Conceptual and material studies in technology and social life. The Information Society, 27(4), 252-260.
- Dr. Emiel Heijnen is lector kunsteducatie aan de Amsterdamse Hogeschool voor de kunsten. Hij is opgeleid als docent Beeldende kunst en vormgeving en promoveerde aan de Radboud Universiteit Nijmegen.
- Claartje van Tongeren is docent/onderzoeker aan de Faculteit Onderwijs en Opvoeding van de Hogeschool van Amsterdam. Zij houdt zich bezig met kunsteducatie en maakonderwijs.
- Huub Braam is specialist Onderzoek bij LKCA
publicatie
video
artikel
webinar
Reageer (je reactie verschijnt na goedkeuring, vanwege spam)