Creativiteit is níet de kern van muziekonderwijs

Hoe krijgt reproductie de plek die het verdient in de kerndoelen po en onderbouw vo?
Bijgewerkt op:
Gepubliceerd:
Deel dit artikel
Muziekdocent Allerd van den Bremen vindt het niet kloppen dat creativiteitsontwikkeling het hoogste doel lijkt te zijn in het muziekonderwijs. Terwijl reproductie voor bijna elke muzikant de basis van het vak vormt. Hij pleit voor meer aandacht voor reproductie in het muziekonderwijs. Én in de op te stellen kerndoelen.
Meisje speelt accordeon tijdens een muziekles, op de voorgrond een jongetje met een accordeon.
© Phoenix Cultuur | Paul van der Veer

Wat is het belangrijkste doel van kunstvakonderwijs op school? Het bevorderen van creativiteit en verbeeldingskracht? Dat zal het antwoord zijn van veel kunstvakdocenten. Maar als muziekdocent denk ik dat het anders zit.

Aspecten van muziekonderwijs in gevaar

Ik ben een groot voorstander van creativiteitsontwikkeling, maar de focus op creativiteit is in het kunst- en cultuuronderwijs op het moment zo overheersend dat het andere aspecten van het muziekonderwijs in gevaar lijkt te brengen. Nu de kerndoelen worden aangepast is het van belang dat er een visie komt waarin alle kunstvakken op waarde worden geschat.

Er zijn de laatste jaren veel boeken verschenen als De Muzikale Speeltuin en Wicked Arts Assigments waarin inspirerende voorbeelden worden gegeven hoe je creativiteit een plek kunt geven in het muziekonderwijs. Want dat gaat niet vanzelf.

Reproductie als basis

Creativiteit heeft in het muziekonderwijs niet de vanzelfsprekende plek zoals bij beeldende vorming of theater. Het belangrijkste verschil is dat reproductie voor bijna elke muzikant de basis vormt van het vak. Dat geldt zelfs voor muzikanten die het liefst alleen improviseren en componeren, zoals ikzelf. Ik heb jazzpiano leren spelen door veel te klooien, maar vooral door bestaand materiaal te spelen. Je hebt voorbeelden nodig om verder te komen.

Miles Davis zei ooit: ‘Knowledge is freedom, ignorance is slavery’. Hoe meer je weet en hoe meer je kunt, hoe meer ruimte er ontstaat om creatief te zijn.

Muziek is een taal

Ook als muziekdocent in het basisonderwijs heb ik ervaren dat reproduceren een belangrijke basis biedt. Ja, je kunt leerlingen met instrumenten en klanken laten experimenteren. Je kunt leerlingen composities laten maken en laten improviseren. Daar zijn prachtige werkvormen en methodieken voor ontwikkeld. Maar op een bepaald moment bereik je een grens.

Leerlingen verlangen naar het zingen en spelen van bestaand materiaal. Muziek is een taal die leerlingen willen leren spreken. Dat is de kern. Daar willen ze ook creatief mee om leren gaan, maar dat is voor velen zeker niet het belangrijkste.

Twee voorbeelden

In de huidige visie lijkt het er echter op dat creativiteitsontwikkeling het hoogste doel zou moeten zijn van al het kunst- en cultuuronderwijs. Een paar voorbeelden:

In de opbrengsten van Curriculum.nu van het leergebied Kunst & Cultuur staat de ontwikkeling van het ‘artistiek-creatief vermogen’ centraal. Dat klinkt best als een interessant begrip als je artistiek vermogen als de basis ziet. Artistiek vermogen lijkt me een goede omschrijving van de taal die je wilt dat de leerlingen leren spreken. Maar als je verder leest lijkt het artistieke in dienst te staan van het creatieve. Zo wordt wel benoemd dat leerlingen artistieke technieken en vaardigheden moeten leren, maar is het uiteindelijke doel om ‘vaardigheden te verfijnen…. om te creëren’.

In het dit jaar verschenen Beroepsprofiel po wordt gesteld dat alle kunstvakdocenten meestal werken met procesgerichte didactiek (zie pagina 19). Dat is een didactiek waarin kinderen zelf iets ontwerpen. Ik gebruik deze didactiek regelmatig in mijn lessen, maar als ik enkel en alleen deze didactiek zou gebruiken blijft er van een goede muziekles, laat staan een ontwikkeling bij de leerlingen, niets over. Dan zou een lied instuderen of samen een speelstuk uitvoeren eigenlijk niet meer kunnen.

In de tekst wordt het zelfs nog gekker: ‘De meeste scholen werken met muzieklessen van een half uur en mede om die reden zijn de lessen receptief en reproductief van aard’. Behalve dat de lessen in het basisonderwijs meestal langer duren wordt er feitelijk gesuggereerd dat receptie en reproductie aspecten zijn die minder waarde hebben.

Een verwrongen beeld van onze muziekcultuur

Steeds meer begin ik me te ergeren aan deze visie. Het komt namelijk neerbuigend over naar professionals en amateurs die puur uitvoerend met muziek bezig zijn door in een koor te zingen, of in een orkest of een band te spelen.

Het geeft daarbij een verwrongen beeld van onze muziekcultuur. Muziek ontstaat altijd uit de samenwerking van uitvoerders en componisten. Reproductie en creativiteit zijn geen tegenpolen. Ze hebben elkaar nodig. Een mooi voorbeeld van een curriculum waar dat goed is uitgewerkt is binnen het International Baccalaureate (IB), het programma waar veel internationale scholen mee werken. Daarin worden leerlingen opgeleid tot ‘Performer’, ‘Creator’ en ‘Researcher’. Die drie rollen zijn gelijkwaardig. Er is geen hiërarchie.

Op naar een nieuwe gezamenlijke visie

Dit schooljaar zal een team van 16 docenten en vakexperts onder leiding van SLO nieuwe kerndoelen voor het primair onderwijs en de onderbouw van het voortgezet onderwijs ontwikkelen. Dat is een goede zaak, want de huidige kerndoelen zijn te vrijblijvend. Het begrip artistiek-creatief vermogen lijkt me een prima uitgangspunt.

Maar mijn wens zou zijn dat dit team met elkaar in gesprek gaat over wat artistiek vermogen nu eigenlijk betekent, los van het creatief vermogen. Wát willen we onze leerlingen bijbrengen over kunst en cultuur? Welke kennis, vaardigheden en attitudes wil je dat leerlingen leren in het po en vo? Hoe zorg je dat reproduceren de plek krijgt die het verdient? Op het moment dat je daar overeenstemming over bereikt, heb je een basis waar je op verder kunt bouwen. Dan komt het met die creativiteitsontwikkeling wel goed.

Verder lezen

Vond je dit artikel interessant?

Gemiddelde 4 / 5. totaal 8

Reageer (je reactie verschijnt na goedkeuring, vanwege spam)

Reacties (8)
Emiel Heijnen 21-12-2023

Ik kan je betoog goed volgen Allard, en het draait natuurlijk om balans tussen reproductie én productie. Maar je zult toch met me (en bv onderzoeker Reinhard Findenegg eens zijn dat een klein beetje meer ruimte voor componeren en improviseren (noem het creativiteit) in het Nederlandse muziekonderwijs op de basisschool niet gek zou zijn. Die kritiek mis ik wel een beetje in je betoog.

reageer
Allerd van den Bremen 22-12-2023

He Emiel, ik denk zeker dat er meer ruimte voor creativiteit in het muziekonderwijs moet komen. Volgens mij ontken ik dat ook niet. Waar het mij over gaat is dat er wel heel erg veel aandacht is voor creativiteit in het kunstvakonderwijs en dat we wat zuiniger moeten zijn op onderwijs wat dat niet is. Die aandacht voor creativiteit komt met name van mensen die niet voor de klas staan, maar wel zeer invloedrijk zijn als het gaat over de richting van het kunstvakonderwijs in Nederland, zoals beleidsmakers, penvoerders van CMK, lectoraten en SLO. Dat is al een flinke tijd gaande. Voor een groot gedeelte ondersteun ik dat en zie ik daar de waarde van in. Maar wat ik ook zie is dat die beweging er in de praktijk voor zorgt dat zaken als reproductie, imitatie, conformeren en puur uitvoeren regelmatig worden weggezet in een negatief daglicht, omdat het niet creatief zou zijn. Dat vind ik een gevaarlijke ontwikkeling, omdat zonder kennis, vaardigheden en attitudes, creativiteit weinig waarde heeft.

reageer
Emiel Heijnen 18-01-2024

Ideologisch deel ik je mening volkomen, Allard! Ook ik kan me storen aan te grote - neoliberale- focus op creativiteitsontwikkeling. Alleen is hier wat betreft specifiek muziekonderwijs vaak wel echt een chronisch gebrek aan, en ik denk dat er een grote behoefte is aan manieren hoe je creativiteit kunt stimuleren in muziekonderwijs zonder het intrinsieke karakter van muziek daarmee geweld aan te doen. Laten we ons daar samen sterk voor (blijven) maken!

reageer
Arend Nijhuis 18-12-2023

Tja Allerd, hartelijk dank voor je stuk, erg interessant. Waarschijnlijk gaat het nog een laag dieper: hoe ga je van 'horen' naar 'luisteren'? Welke tools reiken we aan zodat kinderen begrijpen wat er klinkt waardoor ook reproductie eenvoudiger wordt. Je weet daar vast wel wat op te vinden!

reageer
Freek Kraak 14-12-2023

Tja, ook het leren gebruiken van 'tools' is handig voor je creativiteit. En niet iedereen is een natuurtalent dat het zo maar uit de mouw schut.

reageer
ino de groot 14-12-2023

Muziek, dans, drama en beeldend zijn weliswaar allemaal kunstvakken maar mogen van mij als verschillende vakken beschouwd worden, ieder met de eigen specifieke didactiek en specifieke inhouden. Creativiteit mag dan een overkoepelende factor zijn, de vakken zijn veel meer dan creativiteit. Ik hoop dat in de kerndoelen een onderscheid gemaakt wordt, of in ieder geval een nuance. Voor beeldend vind ik de kerndoelen verbeelden, kennismaken met kunst en cultuur en reflecteren echt geweldig! Ze geven ruimte tot zelfontplooiing en onderzoek binnen het kader van de cultuur. De opleidingen zullen daar dan wel ruimte voor moeten geven.

reageer
Allerd van den Bremen 19-12-2023

Dank je wel voor je reactie Ino. Helemaal eens. Voor muziek zou ik voor de kerndoelen een onderscheid willen tussen uitvoeren en creëren, onderdeel van het bredere begrip 'maken'. En daarnaast wil ik dat het zowel duidelijk is dat leerlingen veel kennis leren over muziek én ze in de basis erkent worden in hun eigen muzikale cultuur/ subcultuur. Zelfontplooiing vanuit wat je al bent, wat de wereld jou kan bieden en van jou vraagt.

reageer
Tineke Ubbels 14-12-2023

Ik kan grotendeels met je meegaan. Misschien is het misplaatst om beeldend en theater te noemen als voorbeelden dat het bij deze vakken grotendeels anders is. De vakdocent zal ook daar de persoon zijn die de specifieke technieken en vaardigheden aan zal willen leren bij de leerlingen. Denk eens aan reproduceren van een tekst, het gebruik van materialen etc.. Laten we juist met onze mooie vakken de verschillende aspecten van het kunstvak onder de juiste begeleiding in de school brengen. Ook bij theater, beeldend, dans, film is het een kwestie van oefenen en oefenen om tot resultaat te komen.

reageer
Allerd van den Bremen 14-12-2023

Dank je voor je reactie Tineke. Volgens mij zijn we het eens hoor. Ik zeg volgens mij ook niet dat het bij theater en beeldend anders is. Kennis en vaardigheden vormen voor alle kunstdisciplines de basis. Ik zeg alleen dat creativiteit vanzelfsprekender is bij theater en beeldend. Omdat theater gebaseerd is op hoe mensen normaal met elkaar praten of hoe je normaal beweegt is de stap naar improvisatie kleiner volgens mij. Bij muziek zit er vaak een barrière, omdat het abstracter is. Zingen bijv. vraagt een switch naar een voor veel leerlingen onnatuurlijke manier van zijn, behalve als ze er op school of thuis al veel mee bezig zijn. Daarvoor is het alleen al voor het vertrouwen belangrijk dat je eerst veel bestaand werk zingt, zodat je ervaart wat zingen kan doen, voordat je daar mee kan spelen. Ik heb jarenlang muziektheater workshop gegeven waarin het creatief proces centraal stond. Daar merkte ik hoeveel makkelijker het was om leerlingen tot eigen theaterstukken te laten komen dan tot eigen muzikale composities. En dan heb ik het dus alleen over de weg voordat ze de eerste stappen kunnen zetten om creatief te zijn. Niet over de kwaliteit. Dat wordt bij beide alleen maar beter door te oefenen, maar ook door veel kennis. Goede vakdocenten helpen leerlingen om daarin te kunnen groeien.

reageer
Suzan Lutke 11-12-2023

Hé Allard! Fijn om te lezen! Denk wel dat er een aantal termen door elkaar lopen. Ik denk dat reproductie en verbeeldingskracht idd. niet tegenover elkaar staan. Het 1 voedt het ander. Ik denk ook niet dat procesgerichte didactiek altijd over creativiteit gaat. Ik denk dat je heel goed skills kan aanleren vanuit een didactiek waarin het proces van de leerling centraal staat. Een muziekdidactiek waarin de leerling uitgedaagd wordt zichzelf te ontwikkelen. Dat kan vanuit creativiteit maar ook vanuit skills. Het lijkt alsof het WAT en HOE van de muziekles iets door elkaar lopen in je stuk. Over het WAT zijn we het volgens mij best eens ( wat beogen we met goed muziekonderwijs) . Ik denk dat er juist een wereld te winnen is in het HOE. Van sturen naar uitnodigen. Van methode naar speelveld. Maar goed… dat begrijp je natuurlijk heel goed!

reageer
Allerd van den Bremen 12-12-2023

He Suzan! Dank je voor je reactie. Ik denk dat wij elkaar prima begrijpen. Het probleem is dat in de hele discussie over creativiteit het WAT en HOE door elkaar lopen. Wat ik zie is dat de aandacht voor creativiteitsontwikkeling eigenlijk voortkomt uit kritiek op het HOE. We willen af van die strenge pianodocent die precies vertelt hoe het moet. Alleen als hij het zegt is het ware kunst. Het kind luistert en voert uit. Dat deze manier van lesgeven niet meer kan, lijkt me niet meer dan logisch. Ik denk zelf dat het probleem hier niet zo zeer creativiteit is, maar autonomie. Nog meer begrippen die door elkaar worden gebruikt, maar goed…..
Die autoritaire stijl is voor beleidsmakers een reden geweest daar iets aan te doen via het WAT. Want beleidsmakers kunnen niet zo veel aan het HOE doen. Kerndoelen gaan wettelijk gezien om het WAT. Het HOE is volledig aan de school en de docenten. En daar gaat het mis. Want ja, ik denk dat je inderdaad moet benoemen dat leerlingen de ruimte moeten krijgen om zich creatief te ontwikkelen. Dat is WAT explicieter mag worden benoemd, maar Curriculum.nu ging verder. Daarin is creativiteitsontwikkeling de kern geworden en zijn kennis en vaardigheden middelen geworden om dat voor elkaar te krijgen. Dat betekent echt een andere manier van werken voor muziekdocenten waar je van af kunt vragen of dat wenselijk is. Want je moet van goeden huize komen om dan nog een koorstuk in te studeren met een klas. “Ja, maar dat is ook creatief” krijg ik dan te horen. Ik vind dat een rare uitholling van het begrip creativiteit en respectloos t.a.v. de puur uitvoerende praktijk die waarde op zichzelf heeft, juist omdat het niet creatief is.
Kortom, natuurlijk moeten we iets veranderen aan het HOE. Daar ben jij al jaren keihard voor aan het werk. Maar de vraag is of je wel zo veel aan het WAT moet veranderen. En die intentie is er. Daar gaat dit over.

reageer
Mech Benjaminsen 11-12-2023

Groot gelijk. In het huidige onderwijs is er te weinig aandacht voor herhaling: het eigen maken van vaardigheden. In mijn ogen dienen bij een kunstles (zowel muziek, beeldend als drama) kennis en vaardigheden èn het aanspreken van eigenheid evenwichtig te worden aangeboden. Creativiteit groeit wanneer er aandacht is voor kennis en vaardigheden.

reageer
Erik Albjerg 08-12-2023

100% mee eens, daarom belangrijk dat dit feit juist nu naar voren komt!

De voorwaarden moeten in orde zijn om creativiteit te kunnen bereiken, dus lessen eigenlijk 3 keer per week en de docenten moeten goed opgeleid zijn. Dat moeten schooldirecteuren zich realiseren.
Wordt er ook veel gezongen, wordt er ook aan lezen en schrijven in muziek gewerkt dan zal het “fonologisch bewustzijn” gestimuleerd worden, wat weer het steeds dalende niveau van geletterdheid zal verbeteren.

Heb lef! Investeer in degelijk muziekles!

reageer
Ger Wolthuis 09-12-2023

Applaus Allerd; helemaal met je eens!

reageer
Allerd van den Bremen 11-12-2023

Dank je Ger!

reageer
Albert Arens 09-12-2023

Mee eens! Het samen verdiepen van muzikale vaardigheden door herhaling en leren ervaren van bestaande muziek is essentieel.

reageer
Allerd van den Bremen 11-12-2023

Goed om te horen Albert!

reageer
Allerd van den Bremen 11-12-2023

Dank je Erik. Interessante koppeling met lezen en schrijven in muziek!

reageer
Wim Glorius 25-03-2024

Uitstekend verhaal Allerd! Helemaal mee eens. In mijn lespraktijk voer ik deze discussie al een aantal jaren, waarbij ik het lastig vind om dit standpunt te verwoorden. Jouw artikel gaat me daar zeker bij helpen.

reageer
Bijgewerkt op:
Gepubliceerd:
Deel dit artikel