Door Henri Swinkels

Festivalbezoek, borrelen op een terras, sporten en natuurlijk op bezoek bij opa en oma, inclusief knuffel. Vraag Nederlanders wat ze het meest gemist hebben tijdens de lockdown, en dit zijn de activiteiten die het meest worden genoemd. Je ziet ook al snel in welke ‘bubbel’ de enquête is afgenomen. Sporters missen vooral hun sport. Borrelaars hun borrelmoment. Opa’s, oma’s en (klein)kinderen missen elkaar. Dit soort wat-heb-je-het-meest-gemist-lijstjes lijkt ons op het spoor te willen zetten van wat echt belangrijk is in het leven. Want ergens geloven we dat je pas ervaart hoe belangrijk iets voor je is, als het er niet meer is.

Deze lockdown vormt dan een unieke gelegenheid om te ontdekken wat essentieel is in je leven en wat je, als het er op aan komt, best wel kunt missen. Zelfs demissionair minister de Jonge gelooft in deze volkswijsheid. Hij noemde cultuur niet essentieel, want: ‘Stel je voor dat je een dag zonder zou moeten, dan kan dat’.

Maar deze redenatie is een drogredenering die bekend staat als de attribute substitution bias (Daniel Kahneman). Als we een vraag krijgen waarvan we het antwoord niet weten, vervangen we deze vraag door een vraag die we wel kunnen beantwoorden. Zo wordt hier de moeilijke vraag of cultuur essentieel is, vervangen door de eenvoudige vraag: kun je cultuur een dag missen? Daarop kunnen we wel een antwoord geven. Al zegt dat antwoord niet zoveel over de oorspronkelijke vraag. 

Inmiddels betreurt De Jonge zijn uitspraak. Cultuur blijkt toch essentieel. De minister ziet nu hoe belangrijk het is dat het werk van kunstenaars en theatermakers ‘het leven mooi maakt’. Dit eerherstel zal menig cultuurliefhebber gelukkig stemmen, maar als we heel eerlijk zijn is ook de vraag of cultuur het leven mooi maakt een vereenvoudiging van die ongemakkelijke vraag: is cultuur essentieel?

Maar wat, als we het eens omdraaien. Als we cultuur niet laten strijden met andere domeinen om een toppositie in het lijstje relevant, essentieel, belangrijk of onmisbaar. Welke betekenis krijgt cultuur dan in ons dagelijks leven? Dan zien we dat kunst en cultuur een rol spelen bij zingeving, het creëren van gemeenschappelijkheid en bij het oplossen van complexe vraagstukken. Drie waarden van cultuur die innig met elkaar verbonden zijn.

Alleen via cultuur kunnen mensen zin geven aan hun leven en aan hun plaats in een samenleving. Dat is met overtuiging de allerbelangrijkste waarde van cultuur. (De waarde van cultuur, Pascal Gielen e.a. RUG, 2014). Het afgelasten van culturele activiteiten en het vrijwel volledig stilvallen van de (amateur) kunstbeoefening heeft deze ‘infrastructuur voor zingeving’ tijdelijk buiten werking gesteld. Dat treft ons allemaal, maar slaat extra hard aan bij de leeftijdsgroep die als geen ander zoekende is naar de zin van het leven en hun plaats in de samenleving: jongeren.

De enorme stijging van het aantal meldingen van kinderen en jongeren die lijden aan stress, depressie en burn-out is er vast niet door te verklaren, maar zeker is dat een spoedig herstel van de culturele sector kan helpen weer zin aan je leven te geven en je plaats in de samenleving te (her)ontdekken.

Het is bekend dat de deelname aan culturele activiteiten niet alleen de sociale banden binnen de eigen groep versterkt, maar ook de sociale banden met vreemden of onbekenden. Niet onbelangrijk zou je zeggen in een tijd waarin we de polarisatie alleen maar zien toenemen. Maar de veilige plek of het podium waar we onze verschillen bezien vanuit een gemeenschappelijk perspectief is gesloten of ontbreekt. In de wat-heb-je-het-meest-gemist-lijstjes vinden we vooral ontmoetingen binnen de eigen ‘bubbel’. De brug naar vreemden, onbekenden en andersdenkenden wordt daar niet vanzelf geslagen. Het zou ons bewust moeten maken van de noodzaak dat cultuur voor iedereen bereikbaar en toegankelijk is. 

Maar de coronacrisis heeft ook duidelijk gemaakt dat de wereld waarin we leven niet overzichtelijk en maakbaar is, maar complex en onvoorspelbaar. zelfs de wetenschap heeft niet op alle vragen een pasklaar antwoord. Minister-president Rutte stelde vorig jaar: ‘met 50% van de kennis, nemen we 100% van de besluiten’. Hetgeen de vraag oproept waarop die andere 50% dan gebaseerd is. Dat moet wel iets van een voorgevoel, en plotselinge ingeving of intuïtie zijn. Gaandeweg werden het experimenten en soms zelfs een gok.

Het onderschrijft hoe belangrijk het is dat we niet alleen de focus leggen op kennis, maar beter leren omgaan met onzekerheid, om te vertrouwen op onze intuïtie en experimenteren en uitproberen als vaardigheid ontwikkelen. De coronacrisis is daarmee feitelijk een enorm pleidooi om binnen- en buitenschools culturele vaardigheden veel meer aandacht te geven in de ontwikkeling van onze kinderen en het belang van kunst en cultuur niet te bediscussiëren, maar een vanzelfsprekende positie te verlenen in onze samenleving.

Het gaat dus niet om een wet waarin we vastleggen of cultuur wel/niet essentieel is. Er is meer behoefte aan een wet die borgt dat we onze creatieve gave in onze de samenleving behouden en voluit ontwikkelen. Cultuur zou geen strijd moeten zijn, maar een vanzelfsprekendheid.

Dat zou voor onze toekomst wel eens essentieel kunnen zijn.

p.s.: In Brabant wordt 12 juni de Vereniging ‘Wet op behoud van creativiteit’ opgericht. Een vereniging waarvan de leden zich gezamenlijk inspannen om op alle mogelijke manieren het creatieve potentieel van onze samenleving te erkennen, te stimuleren, helpen te ontwikkelen en in te zetten bij complexe (maatschappelijke) opgaven.