Ter gelegenheid van de presentatie van het boek Kleinood, geschreven door Janeke Wienk en uitgegeven door Cultuurschakel, gaf ik op 23 januari een korte lezing met de klip en klare titel ‘Kunst moet in het onderwijs.’ Ofschoon het boek van Janeke klein is – een handzaam formaat en een niet te lange tekst – is de inhoud groots, en daarom noem ik het een boek, geen boekje.

Via portretten van zes kunstenaar-docenten laat Janeke zien dat de kunsten iets heel bijzonders te bieden hebben in het onderwijs. Janeke benoemt dit, ook klip en klaar, als de existentiële waarde van kunst in onderwijs. Ze laat zien dat wanneer de kunsten echt als kunsten kunnen verschijnen – en niet, bijvoorbeeld, als denk- en maakprocessen (dat is de logica van design, niet van kunst) – ze als het ware een deur naar existentiële vragen en thema’s openen.

Dat klinkt misschien gewichtig en gecompliceerd, maar existentiële vragen en thema’s zijn heel alledaags. Ze hebben te maken met de manieren waarop mensen hun eigen leven proberen te leiden, samen met anderen en met alles wat er op hun levenspad komt. Ze hebben niet te maken met wie we zijn, maar met hoe we zijn. Existentiële vragen hebben dus te maken met onze vrijheid – met het feit dat ons leven niet voorgeprogrammeerd is – en met de verantwoordelijkheid om goed met die vrijheid om te gaan.

Een leven leiden, je eigen leven leiden, en jezelf daarin niet verliezen of kwijtraken, is een hele klus, en daar kunnen kinderen en jongeren best wat hulp bij gebruiken. Sterker nog: ze hebben er recht op dat ze in het onderwijs niet alleen maar moeten ‘presteren’ en daar op afgerekend worden, maar ook tijd en ruimte krijgen om aan te komen in de wereld. En ook dat ze aangemoedigd en toegerust worden om staande te kunnen blijven in die wereld – we noemen dat zelfstandigheid.

Sommigen menen dat deze vragen en uitdagingen helemaal niet thuishoren in het onderwijs. Anderen menen dat het onderwijs hier misschien wel iets mee zou mogen doen, maar dat eerst de basis op orde moet zijn. Dat klinkt altijd verleidelijk – Wie zou de basis niet op orde willen hebben? – maar de vraag die maar al te vaak wordt ‘vergeten’ is wat die basis eigenlijk is. Of, met de woorden die ik in mijn lezing gebruikte: Wat is eigenlijk fundamenteel voor ons mens-zijn? Is dat kunnen lezen, schrijven en rekenen? Of ligt het misschien ergens anders?

Ik geef het voorbeeld van Adolf Eichmann, die in Nazi-Duitsland verantwoordelijk was voor de logistiek van de concentratiekampen. Eichmann kon ongetwijfeld goed lezen, schrijven en rekenen, en ook goed calculeren. Maar toen hem door de rechters van de rechtbank in Jeruzalem werd gevraagd of hij verantwoordelijk was voor de gevolgen van zijn daden, zei hij dat hij daar persoonlijk geen verantwoordelijkheid voor droeg, omdat hij zich keurig aan de bevelen van de mensen boven hem had gehouden en keurig had geleefd volgens de waarden van de samenleving – bijna als een modelburger.

Wat merkwaardig is aan Eichmann’s antwoord, is dat hij niet alleen wegloopt van zijn verantwoordelijkheid, maar ook wegloopt van zichzelf. Hij zegt niet alleen ‘Ik heb hier niets mee te maken,’ maar ook ‘Hier is niemand thuis; ik ben alleen maar een doorgeefluik.’  Eichmann lijkt dus niet echt in de wereld te willen zijn – niet in de ‘echte’ wereld, zouden we kunnen zeggen. En hij lijkt het helemaal niet erg te vinden om zichzelf kwijt te zijn.

Dat staat haaks op twee educatieve motto’s. Het ene motto komt van de filosoof Martin Buber die in een van zijn teksten stelt dat de eerste taak van de echte leraar in onze tijd die is van de pijn wakker houden en het verlangen wekken. De pijn waar Buber het over heeft is gewetenspijn – de mogelijkheid dat er iets ‘knaagt,’ dat we kunnen twijfelen over onze keuzes en ons handelen, en niet gewetenloos door het leven gaan. En het verlangen waar Buber het over heeft, duid ik aan met een zin van de filosofe Hannah Arendt: thuis proberen te zijn in de wereld – wat een uitdaging is, juist omdat de wereld ‘echt’ is, en dus lang niet altijd is zoals wij het graag zouden willen.

Dit is een bewerking van de lezing die Gert Biesta op 23 januari op uitnodiging van Cultuurschakel gaf in Den Haag. De lezing was ter gelegenheid van de presentatie van het boek Kleinood van Janeke Wienk.

Lees ook het interview met Gert Biesta en Janeke Wienk in de komende Cultuurkrant (verschijningsdatum: rond 1 april). Neem nu een abonnement!