Veel kunstenaars zitten allang niet meer in hun eentje in hun atelier. Zij werken samen met burgers of sociale professionals aan een maatschappelijk doel, bijvoorbeeld het vergroten van de sociale cohesie. Om dat goed te doen heb je wel sociale kennis nodig. Rina Visser pleit voor meer samenwerking tussen kunstopleidingen en sociale opleidingen.

Kunstenaars werken steeds vaker samen met burgers, professionals en organisaties buiten de culturele sector, bijvoorbeeld met wijkbewoners en sociaal werkers. Ze maken samen met buurtbewoners bijvoorbeeld een theatervoorstelling, richten een koor op of organiseren een expositie. Ze doen artistiek onderzoek naar een maatschappelijk vraagstuk in een specifieke buurt of wijk en doen dat in nauwe samenwerking met betrokken burgers. Dergelijke zogeheten participatieve kunstpraktijken vragen specifieke kennis en vaardigheden van een kunstenaar. 

Kunstopleidingen doen er daarom goed aan om deze vorm van kunst een plek te geven in hun opleiding en daarbij veel aandacht te besteden aan de sociale kant ervan. Daarbij is het belangrijk én voor de hand liggend om samen te gaan werken met sociale opleidingen. Het mes snijdt aan twee kanten:

Participatieve kunstpraktijken gaan over hoe mensen met elkaar samenleven, bijvoorbeeld over maatschappelijke problemen zoals sociale ongelijkheid. Via een artistiek project krijgen deelnemers de kans om een andere manier van kijken en handelen te realiseren. Dat gebeurt niet zomaar, maar is een intensief proces waarbij zij kennismaken met andere opvattingen en leren zich daarin te verplaatsen. Door deelnemers tijdens dit proces aan te spreken op hun talenten en kwaliteiten worden ze gemotiveerd zich in te zetten voor iets wat ze belangrijk vinden, bijvoorbeeld de sociale cohesie in hun wijk. 

Participatieve kunstpraktijken vragen veel van een kunstenaar. Op de eerste plaats ambachtelijke en artistieke inbreng, maar daarnaast ook sociale, politieke en maatschappelijke kennis en inzichten. Wat heb je er als kunstenaar in elk geval voor nodig?

Wat kun je als kunstenaar bijvoorbeeld doen met wijkbewoners die niets te maken willen hebben met ‘kunst’? Theatermaker Marjet Roerink kreeg hiermee te maken tijdens haar werk voor de Delftse buurt Geerweg, waar sprake was van sociaal isolement en verminderde sociale cohesie. De bewoners hadden zich afgekeerd van kunst. Door haar open houding én door de bewoners centraal te stellen, wist zij toch een vertrouwensband met hen te creëren. Uiteindelijk resulteerde dit in ideeën voor de ‘Geerwegtour’, een wijktour waarin de wijkbewoners bezoekers de bijzondere plekken van hun buurt laten zien. 

Omdat het hier gaat om empowerment, het (weer) in hun kracht zetten van mensen, krijgen de wijkbewoners veel verantwoordelijkheid voor de vorm, inhoud en uitvoering van de wijktour. Roerink houdt echter de eindregie. Ze vermijdt in het overleg met de wijkbewoners het woord ‘kunst’, maar weet toch vormen van kunst in de wijktour te brengen, zoals een speciaal opgericht buurtkoor, een plaatselijke rapper en foto’s en video. De wijktour is een succes voor de deelnemende bewoners, die weer trots zijn op hun wijk, en voor de vele bezoekers die een andere buurt ervaren dan ze verwachten.   

Tijdens hun artistieke wijkonderzoek in Leiden Noord constateerden de theatermakers van PS|theater dat de verschillende bewonersgroepen elkaar nauwelijks kenden. Met de muziektheatervoorstelling Noorderling benadrukten ze dat de bewoners, ondanks hun diverse culturele achtergronden, meer overeenkomsten hebben dan verschillen. Daarmee probeerden de theatermakers de bewoners nieuwsgieriger naar elkaar te maken, en te zorgen voor wat meer sociale binding in de wijk. Dit project heeft veel losgemaakt in de wijk. 

Beide voorbeelden laten zien hoe belangrijk dergelijke kunstpraktijken kunnen zijn. Maar ook dat je er als kunstenaar sociaal-maatschappelijke kennis voor nodig hebt. En dat de samenwerking met het sociale domein belangrijk is. Als het artistieke project is afgerond kunnen sociale professionals doorgaan met de door de kunstenaar in gang gezette sociale processen. En daarmee wordt de impact en de betekenis van participatieve kunstpraktijken alleen maar structureler en duurzamer. 

Foto: Noorderling van PS theater Leiden