Een goed portret geeft zelfvertrouwen en gefotografeerd worden geeft een goed gevoel. Hilde Braet breekt een lans voor fotografie als middel tot educatie, socialisatie en emancipatie. ‘De verschillende interpretaties die fotos toelaten, geven een vrijheid die, zeker bij kankerpatintjes, door de deelnemers als draaglijk licht wordt ervaren in vergelijking met het vakjargon van geneesheren.’

Dé fotografie bestaat niet. Men kan een onderscheid maken tussen fotografie waarbij het eindproduct primair staat (zoals een reclamefoto, kunstfoto of huwelijksfoto) en fotografie waarbij het accent ligt op het proces. Deze laatste vorm van fotografie wil ik benoemen en positioneren ten opzichte van andere fotografische praktijken.

Kan deze fotografie bewustwording en weerbaarheid stimuleren? Tot welke categorie behoort die dan of hoe kunnen we die classificeren? Deze fotografie noem ik ‘Instrumentele Fotografie’. Dit naar analogie van het onderscheid tussen instrumentele en intrinsieke effecten bij onderzoeken naar het effect van kunst- en cultuureducatie.

Tijdens fotoworkshops kunnen deelnemers bijvoorbeeld zelf leren fotograferen of bekende fotografen en de verschillende stromingen binnen de fotogeschiedenis leren kennen. Dit zijn intrinsieke effecten omdat het medium fotografie zelf centraal staat. Als het accent op persoonlijkheids- en maatschappelijke vorming ligt wordt het medium ingezet als proces van bewustwording. Ik verduidelijk dit door middel van enkele casussen.

Zelf organiseer ik voor uiteenlopende doelgroepen fotoprojecten rondom ‘identiteit en weerbaarheid’. Daarbij worden de deelnemers gestimuleerd om over zichzelf en over de maatschappij na te denken en om hierover met elkaar te praten.

Wat me hierbij vooral interesseert is het proces dat het werken met en rond foto’s teweegbrengt. Ik merk dat de participanten, in de loop van de workshop, meer zelfvertrouwen krijgen, zich goed voelen en meer inzicht krijgen in zichzelf en in hun omgeving. De foto’s die hieruit voortspruiten zijn belangrijk, maar het bewustzijnsproces dat eraan voorafgaat is dat nog veel meer.

Ook in mijn fotostudio ervaar ik, trouwens, dat een goed portret zelfvertrouwen geeft en dat – nog voor het resultaat te zien is – het proces van gefotografeerd te worden een goed gevoel geeft.

Twee projecten, een project met vrouwen van middelbare leeftijd en een project met adolescenten met kanker heb ik uitvoerig onderzocht. Er kan worden geconcludeerd dat het werken met foto’s een krachtig middel biedt om op een andere manier te communiceren. De aanzet is speels, uitdagend en soms moeilijk, maar wordt als minder bedreigend ervaren dan het traditionele gesprek.

Het werken met beelden brengt het gesprek opnieuw op gang. De verschillende interpretaties die foto’s toelaten, geven een vrijheid die, zeker in het geval van de kankerpatiëntjes, de deelnemers als draaglijk licht ervaren in vergelijking met het vakjargon van therapeuten, opvoeders, geneesheren of ouders. Zowel de jongeren als de vrouwen durven zich kwetsbaar opstellen, zien dit als een overwinning en voelen zich begrepen.

Wendy Ewald heeft een methode ontwikkeld, Literacy Through Photography, om mensen via fotografie geletterdheid bij te brengen. Via het maken van bijschriften worden lezen, schrijven en ook visuele geletterdheid aangeleerd. Naarmate ze vertrouwder raken met de camera, worden ze aangemoedigd om ook meer abstracte onderwerpen zoals dromen en gevoelens te verbeelden en om erover te praten.

Achinto Bhadra fotografeert 126 meisjes in een opvangcentrum voor verlaten en mishandelde meisjes in Calcutta. Hun getuigenissen worden genoteerd. Ze verwerken hun trauma door er samen met lotgenoten over te praten. Hun pijn en woede zetten ze om in kracht en hoop door te poseren in een andere gedaante. Ook hier weer blijkt dat het het ganse proces is, veel meer nog dan de foto’s, dat deze transformatie bewerkstelligt. Het fotografisch medium wordt als middel ingezet om hun weerbaarheid te stimuleren.

Rich Wiles heeft dezelfde ervaring. In Palestijnse vluchtelingenkampen leert hij de jongeren fotograferen zodat zij hun eigen situatie in beeld kunnen brengen. Hun getuigenissen worden gepubliceerd en tentoongesteld. Hierdoor kunnen ze communiceren met de buitenwereld en krijgen ze een zekere autoriteit. Onder begeleiding van vrijwilligers gaan ze naar hun thuisland, maken er foto’s en zo kunnen ze hun verleden reconstrueren.

Deze casussen tonen aan dat fotografie meer is dan kunst of technologie, een discussie die vooral in haar beginjaren gevoerd werd. Pas op het einde van de vorige eeuw kwam er ook aandacht voor het bewustzijnsproces dat het werken met beelden kan veroorzaken. Pierre Bourdieu (1930-2002) bestudeerde de fotografie vanuit een totaal andere discipline: de sociologie. Hij wees op het belang van familiefoto’s en familiealbums als ‘unificatiefactor’ (fotografie maakt groepen tot een eenheid) en ‘integratieritus’ (fotografie laat mensen deel uit maken van een groep).

‘Gewone’ foto’s zijn belangrijk als sociaal draagvlak en om een identiteit te reconstrueren, de identiteit van een individu of van een volk.

Deze gewone foto’s, die niet de pretentie hebben om kunst te zijn worden vernaculaire foto’s genoemd. Ze waren ook belangrijk voor de filosoof Roland Barthes (1915-1980) als object van herinnering en als getuigenis van wat er niet meer is maar er wel effectief geweest is.

De psychologische invloed van (fotografische) beelden werd door de psycholoog Rudolf Arnheim (1904-2007) in aanmerking genomen terwijl (fotografische) beelden meer en meer als communicatiemiddel gezien werden.

De vraag of fotografie al of niet kunst is, was in de laatste decennia van vorige eeuw niet meer de belangrijkste. Fotografie is nu eenmaal anders dan de traditionele kunstdisciplines en haar hiermee vergelijken doet afbreuk aan haar unieke karakter. Instrumentele fotografie is een prachtig middel om de weerbaarheid en de emancipatie van (kwetsbare) groepen te stimuleren.

Hilde Braet is fotograaf en cultuurwetenschapper. Ze is een geëngageerd fotograaf en werkt graag in de sociale sector.

Dit artikel is gebaseerd op Braets artikel Instrumental Photography. The Use of the Medium Photography to Stimulate Empowerment, dat is verschenen in Depth of Field, volume 5, no 1 (December 2014).

Hilde Braet won in 2011 de Max van der Kamp Scriptieprijs met haar scriptie Aspecten van ethische fotografie.

Foto bij artikel: fotoproject rondom erfgoed met leerlingen van het KTA Gent. De leerlingen maakten zelfportretten.