Door Michel Hogenes

Hoe kunnen we de ontwikkelingen in de samenleving laten aansluiten bij de mogelijkheden die er anno 2021 zijn? De context waarin kinderen en jongeren opgroeien en onderwijs krijgen, is immers sterk veranderd ten opzichte van twee decennia geleden.

Kinderen en jongeren hebben veel meer de beschikking over allerlei soorten muziek. YouTube, Spotify, maar ook TikTok maken het mogelijk om muziek te beluisteren en bekijken via de computer, tablet en telefoon. Deze devices bieden vaak ook mogelijkheden om zelf muziek te produceren en met anderen te delen. Laten we daarom eens kritisch naar ons huidige muziekonderwijs kijken.

En natuurlijk is ook het onderwijs zelf veranderd. In het basisonderwijs zijn wetenschap en technologie opgekomen. In de praktijk worden deze vaak ingezet in de vorm van onderzoekend en ontwerpend leren, waarbij kinderen aan de hand van de onderzoeks- of ontwerpcirkel zelf op onderzoek uitgaan.

Onderzoekend leren is niet hetzelfde als ontwerpend leren. Bij onderzoekend leren onderzoeken leerlingen problemen, zetten zij kleinschalige onderzoeksprojecten op, voeren die uit en presenteren zij de onderzoeksresultaten.

In dit artikel gaat het om het ontwerpend leren. Ontwerpend leren confronteert leerlingen met een probleem dat ze moeten oplossen¹. Zij verkennen het probleem en verzamelen ideeën voor oplossingen. Daaruit selecteren ze de beste, ze werken verschillende conceptontwerpen uit en kiezen het concept dat hen het beste lijkt. Vervolgens maken ze een prototype van het ontwerp, dat testen ze, waarna ze het kunnen aanpassen of verbeteren. Het uiteindelijke ontwerp presenteren de leerlingen in de klas.

Op veel scholen worden onderzoekend en ontwerpend leren vooral ingezet tijdens lessen in de bètawetenschappen. Maar onderzoekend en ontwerpend leren kunnen ook binnen kunst- en cultuuronderwijs worden toegepast. Kunst en wetenschap hebben immers veel raakvlakken. Denk bijvoorbeeld aan de kunstenaar Leonardo da Vinci, schoolvoorbeeld van het renaissance-ideaal: de homo universalis. Niet alleen was Da Vinci architect; hij was ook uitvinder, ingenieur, filosoof, natuurkundige, scheikundige, beeldhouwer, schilder en schrijver.

Terug naar het muziekonderwijs. Een vorm van ontwerpend leren is het componeren van muziek. Waarom zou het nodig zijn om eerst een muziekinstrument te leren spelen en noten te leren lezen? Leerlingen kunnen ook beginnen te experimenteren met klanken, en hiermee een eigen compositie maken. Als je kinderen hiervoor de juiste tools aanreikt, kan dit interessante resultaten opleveren.

Het creëert bijvoorbeeld grotere betrokkenheid bij de leerlingen. In 2015 vergeleken wij klassen waarin werd gecomponeerd met klassen waarin de reproductie van muziek centraal stond. De uitkomst: het componeren van muziek leidt tot een significant hogere betrokkenheid bij muziekonderwijs^2. Daarmee kan het gezien worden als een betekenisvolle ontwerpactiviteit die als reguliere activiteit een plaats verdient binnen het vak muziek³.

De juiste tools bieden leerkrachten daarbij handvatten om leerlingen te motiveren, stimuleren en hen te begeleiden. Zodat de leerlingen tijdens het werken aan uitdagende opdrachten inzicht verwerven in muzikale concepten en muzikale kennis en vaardigheden ontwikkelen.

Maar er zijn meer mogelijkheden. SoundLab en de AHK deden onderzoek naar het ontwerpen en bouwen van innovatieve muziekinstrumenten door basisschoolleerlingen⁴. In de vorm van onderwijs-ontwerponderzoek ontwikkelden wij een lessenserie van vier workshops van elk 45 minuten, gebaseerd op het model van de ontwerpcyclus van Malmberg et al.¹ (2019).

Hieruit bleek dat ontwerpend leren mogelijkheden biedt om het leerproces bij het ontwerpen en bouwen van nieuwe, op technologie gebaseerde muziekinstrumenten, te structureren. Leerlingen ontwikkelen hierbij vaardigheden als probleem oplossen, creativiteit en samenwerken.

Conductive Touch Boards vormen een toegankelijke technologie voor leerlingen om mee te bouwen. Het zijn microcomputers die leerlingen kunnen aansturen door ze te verbinden met geleidende materialen. Door deze materialen aan te raken kunnen leerlingen zelf-opgenomen geluiden laten klinken.

Ontwerpend leren is als didactisch model dus goed toepasbaar op onder meer componeren en het bouwen van eigen (technology-based) muziekinstrumenten. Laten we onderzoeken hoe dit model kan worden toegepast binnen alle vijf de domeinen van het vak muziek in de basisschool. Zo kunnen we het vak meer betekenisvol maken voor een grote groep kinderen.